وقف نامه تاریخی مجموعه ربع رشیدی
وقف نامه ربع رشیدی
سند ثب در یونسکو
«کتاب وقفنامه رشیدی» مفصل ترین مدرک و سند راجع به اهمیت و کثرت موقوفات ابواب البر و موسسات رشیدیه در تبریز (ربع رشیدی) محسوب می شود که نسخه نفیسی از آن در تملک خاندان محترم سراج میر است.
این نسخه بسیار نفیس در روزهی برگزاری مجلس علمی و تحقیقی درباره خواجه رشید الدین فضل الله در تبریز، از طرف آقای علاء الدین سراج میر در محل دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز به دانشمندان شرکت کننده ارائه گردید (روز جمعه ۱۶ آبان ۱۳۴۸) و لزوم طبع و نشر آن تیید و تاکید شد.
خوشبختانه از پرتو حسن نیت سالک محترم وقفنامه فعلا این نسخه در اختیار انجمن آثار ملی است و با نشر آن یکی از مهمترین مدارک مربوط به دوره ایلخانی و معتبرترین و گویاترین سند درباره بزرگترین ابواب البر ایران بلکه جهان در اختیار پژوهندگان قرار خواهد گرفت.
در اصالت و قدمت این نسخه جای کمترین تردید نیست ولی درباره انتساب نگارش آن به شخص رشید الدین نباید با شتاب داوری کرد، زیرا ظاهراً هرگز وقفنامه به خط رشید الدین نوشته نشده و تفصیل وقفنامه و اشتغالات مهم و متعدد وزیر نیز اجازه چنین کاری را نمی داده است و با وجود همکاران متعهد تعهد مستقیم ین امر لزومی نیز نداشته.
در مقدمه وقفنامه تصریح شده است که «این وقفیه معروف است به وقفیه الرشیدیه بخط الواقف» و در مکتوبی که رشید به مولانا صدرالدین محمد ترکه نوشته (مکتوب سی و ششم) و وصیت فرزندان خود و متروکات کرده است می گوید «وقفیه کبیر که به خط عبدالملک حدادی است» … و این مولانا عبدالملک حدادی همان است که در ردیف مولانا همام الدین تبریزی و مولانا صدرالدین محمد ترکه و مولانا عضد الدین یجی و مولانا برهان الدین عبری و مولانا اصیل الدین بن نصیر الدیم طوسی و مولانا جمال الدین مطهر حلی از منظوران مسلم رشید الدین بوده (مکتبو نوزدهم). بنابرین گمان می رود «وقفیه الرشیدیه به خط الواقف» در واقع عنوان وقفیه باشد که با تصویب واقف بری تثبیت اعتبار و ارزش وقفنامه از لحاظ شرعی و عرفی اختیار شده، و نسخه مورد بحث اگر نخستین نسخه به خط عبدالملک حدادی نباشد ناچار یکی از نسخه هی اصلی است که در زمان رشید الدین استنتاخ و از طرف وقف توشیح و تسجیل شده است.
و دانشمند محترم آقای حاج حسین نخجوانی از روی آن ملخصی نوشته اند که مورد استفاده نگارنده واقع شده. نسخه از وقفنامه خواجه رشید ظاهراً در کتابخانه حاج حسین آقا ملک در طهران نیز موجود است که مشخصات آن بر بنده ممعلوم نیست. وقفنامه رشیدی با این مقدمه آغاز می شود:
« الوقفیه الرشیدیه بخط الواقف فی بیان شریط امور الوقف و امصارف شرط. شرط موکد با فرزندان خویش نسلاً بعد نسل و عقباً بعد عقب می کنیم و در مقاله حقوق پدری که در ذمت یشان عقلاً و شرعاً و عرفاً لازم است در عهده یشان کرده سوگندی غلاظ و شداد یشان را می دهم خصوصاً با آنکه به موجب شرط واقف در هر عهدی نوبت تولیت واشرف و نظر بدیشان رسد و مباشر ین اشتغال خیر گردند در رنج ین وقفیه را به هر ماهی یک نوبت مطالعه کنند تا بر احوال شروط آن کما ینبغی واقف شوند و در کیفیت تصرفات واقف گردند و نیز نصیحتی که یشان را کرده ام ملکه گردد تا در محافظت شروط آن را باقصی الغیه بکوشند و نصیح را بدل و جام قبول کرده رعیت آنرا واجب شمردند تا حق تعالی و جمیع ملائکه و انبیاء و اولیاء و روح این ضعیف نیز به واسطه امانت و دیانت و نیکو زندگانی یشان از یشان راضی باشند و یشان را نیک نامی دینوی و ثواب اخروی مدخر گردد ان شاء ا… تعالی وحده…)
فهرست مطالب موجود در وقفنامه ربع رشیدی
فصل اول: پاسخ یراد و اعتراض مردم به وقف و فوید آن.
فصل دوم: سجلات.
فصل سوم: متن وقفیه، که شامل ۳ باب است.
باب اول – در بیان موقوف علیه که مشتمل بر دو فصل است:
۱-در بیان خیر که به ابواب البر معروفند. شامل دو قسم:
الف- در بیان اصول موقوف علیه.
ب- توابع و مرافق.
۲- در بیان اولاد خودش.
باب دوم – در ذکر موقوفات شامل دو فصل:
۱-آنچه در تاریخ سابق وقف شده و به صحت قضات رسیده است
۲- آنچه بعد از آن وقف میکند شامل دو قسم:
الف – عقارات و املاک
ب- منقولات و غلمان و حواری
باب سوم – در شریط وقف که خود بر دو قسم است:
قسم اول – تعیین متولی و مشرف و ناظر و شروط استحقاق آنها و وظیف آنها شامل چهار فصل:
فصل ۱: تعیین متولی و مشرف و ناظر.
فصل ۲: در شریط ین اعمال.
فصل ۳: در وظیف یشان از اجارات و مساقات و صرف آن.
فصل ۴: در بیان حق تولیت و اشراف و نظر آنها.
قسم دوم- در شریط مخصوص موقوف علیه شامل هفده فصل:
فصل ۱: در توضیح مصالح مسجد صیفی، شتوی، جامع تبریز و شهرستان رشیدی.
فصل ۲: در توضیح امور تفسیر و حدیث و سیر علوم که در ین دو مسجد صورت می گیرد.
فصل ۳: در توضیح امور دارالمصاحف و کتب الحدیث در جوار مسجد شتوی.
فصل۴: در توضیح مصالح بیت التعلیم داخل روضه و اهل آن.
فصل ۵: در توضیح امور دارالحفاظ که شامل مقبره خود خواجه است.
فصل ۶: در توضیح خانقاه و توابع آن.
فصل ۷: در توضیح امور مربوط به دارالضیافه و توابع آن.
فصل ۸: در توضیح امور فقیران در بازار ربع رشیدی به نام دارالمساکین.
فصل ۹: در توضیح امور دارالشفا و شرابخانه.
فصل ۱۰: در توضیح بیت الکتب، داخل سری متولی
فصل ۱۱: در توضیح امور غلامان و کنیزکان
فصل ۱۲: در توضیح نحوه نان دادن به اهالی ربع رشیدی.
فصل ۱۳: در توضیح انواع روشنیی ها.
فصل ۱۴: در بیان تعیین مساکین
فصل ۱۵: وجوهی که جهت اعیاد و مناسبت ها به افراد خیرات می شود.
فصل ۱۶: در ترتیب مصالح ۵ چشمه واقع در ربع رشیدی و دروازه هی موجود در ربع رشیدی و حمام هی موجود.
فصل۱۷: بیان مجمل مصارف موجود در وقفیه. (صفحه ۳۸، ۳۹، ۴۰)
