نگاهی به مجموعه دانشگاهی ربع رشیدی

نگاهی به مجموعه دانشگاهی ربع رشیدی

قرن هشتم هجری ( قرن سیزدهم میلادی ) شهر تبریز ( پایتخت آن زمان کشور پهناور ایران ) شاهد گشایش بزرگترین مجتمع علمی، آموزشی وقفی و دانشگاه علوم پزشکی عصر خویش، بنام ” رشیدی ” بود.
“ربع رشیدی” به همت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر غازان خان و یکی از دانشمندان و نویسندگان برجسته ان عصر در شمال شرق تبریز بنیان نهاده شد و با جذب دانشمندان، علما و اظبای ممتاز و اربابان حرف و هنرمنداد ماهر از اقصی نقاط کشور و جهان، این مرکز به صورت یک مجتمع دانشگاهی و علمی وقفی بین المللی درآمد.

مجتمع بزرگ دانشگاهی ربع رشیدی از سه قسمت به شرح زیر تشکیل یافته بود:
ربع رشیدی ( قسمت اصلی )
شهرستان رشیدی ( مجتمع مسکونی و تاسیسات جنبی )
ربض رشیدی ( بخش مسکونی اعیان نشین )

بخش های مهم قسمت اصلی ربع رشیدی عبارت بودند از :
۱- مجموعه روضه شامل :
الف) مسجد شتوی (زمستانی) و مسجد صیفی(تابستانی) جهت اقامه نماز و تدریس درس های علوم و تفسیر و حدیث به ترتیب در فصول سرد و گرم سال
ب) دفتر کار “متولی” (رییس دانشگاه) و “مشرف” و “ناظر” سه مقام ارشد به صورت مجزا
ج) حجره ها یا اتاق های ویژه سکونت مدرسان و معیدان (استادیاران) و طلاب علوم
د) تاسیسات رفاهی شامل حمام، حوضخانه (سرویس)، سقایه (آب آشامیدنی)
ه) کتابخانه (زیر گنبد بزرگ و در دو طرف مقبره متولی)
و) سایر بخش ها از قبیل خزانه نقود، یرای مخصوص جهت پذیرایی از مهمانان متولی، خلوتگاه (اتاق مخصوص مذاکره راجع به مسائل محرمانه)
۲- خانقاه شامل مواضع سکونت شیخ و صوفی ها با تمام امکانات رفاهی از قبیل مطبخ(آشپزخانه)، محل صرف غذا، محل سماع و …
۳- “دارالضیافه” (مهمانسرا) شامل دو ساختمان دو طبقه، ساختمان اول به صورت پانسیون برای ساکنان ربع رشیدی ( مدرسان، معلمان، خدمتگزاران، به خصوص طلاب علوم ) و ساختمان دوم جهت پذیرایی از مسافران
۴- دارلشفا ( بیمارستان و دانشکده های علوم پزشکی )
۵- دارالمساکین ( به صورت الحاقی در خارج ربع رشیدی ) جهت پذیرایی روزانه از صد نفر فقیر و مسکین با یک وعده غذای رایگان

شهرستان رشیدی
مجتمع بسیار بزرگ مسکونی بود که از محله های گوناگون، خیابان ها، کوچه ها و مکان های رفاهی و اقتصادی از جمله بیست و چهار کاروانسرای رفیع، هزار و پانصد کارگته صنعتگری، سی هزارخانه، تعداد زیادی باغ، آسیاب، حمام ، کارخانه شعربافی، رنگرزی، کاغذسازی و یک دارلضرب، در ارتباط با مراکز آموزشی ربع رشیدی و جهت رفاه ساکنین شهرستان رشیدی تشکیل یافته بود.

ربض رشیدی
محل احداث خانه های مخصوص خانواده ” متولی” و خانواده “مشرف” و ” ناظر” با غلامان خاص و مسوولان و برخی مهندسان و معماران اختصاص داشته است.

آموزش در ربع رشیدی
آموزش در ربع رشیدی را می توان به مقاطع مختلف زیر تقسیم کرد:
۱- بیت العلم (مدارس ابتدایی)
۲- آموزش حرفه ای (جهت یادگیری مشاغل و حرف مختلف)
۳- مدارس عالی (شامل الف: رشته علم و تفسیر و حدیث، ب: رشته عل.م عقلی و حسابی و غیره، ج: تدریس تالیفات خود رشید)
۴- دارالشفا (دانشکده های علوم پزشکی و بیمارستان) که به توضیح مختصر آن میپردازیم:
با نوجه به پزشک بودن خواجه رشیدالدین فضل ا… و علاقه وافر غازان خان و سایر ایلخانیان به طبابت دارالشفا از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. رئیس آن محمد بن النیلی (ملقب به جالینوس زمان) بود.
دانشجویان ایرانی و سایر ممالک اسلامی به مدت پنج سال زیر نظر پزشکان ایرانی و خارجی (از هند، چین، مصر، شام و دیگر ولایات) با تخصص های مختلف کحال (چشم پزشک)، جراح، مجبر (شکسته بند) و … و دستیاران آنان (معین) به صورت تئوری (صبح ها) و عملی ( بعد از ظهرها) اعلیم می دیدند.
پزشکان به دوسته نیمه وقت و تمام وقت تقسیم می شدند. پزشکان نیمه وقت در “کوچه معالجان” و پزشکان تمام وقت در “محله صالحیه” سکونت داشتند. در دارالشفا ربع رشیدی هیچگونه وجهی از بیماران دریافت نمی شد و معالجه کاملا مجانی بود، حال آنکه داروها با مخارج سنگینی از اقصی نقاط جهان تهیه و در داروخانه و انبار بزرگ و مخصوص نگهداری می شد.
۵- “بیت الکتب” یا کتابخانه ربع رشیدی با بیش از شصت هزار جلد کتاب در زمینه های مختلف علوم، از بزرگترین کتابخانه های آن عصر به شمار می رفت. کتابخانه در دو طرف گنبدی بود که خواجه رشیدالدین برای آرامگاه خویش ینا کرده بود. برای هر قسمت کتابخانه یک نفر “خازن” (کتابدار) و یک نفر “مناول” ( متخصص علم کتابداری) تعیین شده بود.
در سال ۷۱۸ ه.ق. خواجه علیشاه جیلانی بر اثر حسادتی که نسبت به خواجه رشیدالدین برای پست وزارت داشت عاقبت با دسیسه و نیرنگ ذهن سلطان ابو سعید را نسبت به رشید برگداند و سلطان حکم کرد تا خواجه رشید و پسرش تبراهیم را به قتل رسانند. ابتاع و اشیای او غارت و ربع تاراج شد…
خرابه ها و آثار باقی مانده از ربع رشیدی اکنون در آخر محله ششگلان تبریز که به محله باغمیشه و بیلان کوه منتهی میشود، در دامنه کوه سرخاب (عینالی) قرار دارد.