میرزا محمودخان طباطبایی علاءالملک
میرزا محمودخان طباطبایی علاءالملک
میرزا محمودخان طباطبایی علاءالملک ، از رجال قاجار در دوره‌های ناصری، مظفری و مشروطه، بوده است.
وی در اول شعبان ۱۲۵۸ در تبریز در خانوادۀ نظام‌العلماء متولد شد. پدرش میرزاعلی اصغر مستوفی بود. میرزا محمود مدت ده سال به تحصیل علوم متداول در ایران پرداخت. سپس، برای ادامه تحصیل به تفلیس رفت و پس از چند سال به ایران بازگشت.۱
تاریخ دقیق ورود او به مشاغل دولتی در منابع ذکر نشده است، ولی در حدود اواسط دورۀ ناصرالدین شاه، نخستین شغل وی در تبریز محصلی محاسبات بود. وی در این دوره، لقب وکیل دفتر نیز گرفت.۲ سپس به تهران رفت و وارد وزارت خارجه شد. در ۱۲۸۷، برای انجام دادن مذاکرات مرزی ایران و افغانستان، به مأموریتی شش ماهه در لندن رفت. ۳و۴
در ۱۲۹۰، در نخستین سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا، میرزامحمود برای انجام دادن مقدمات ورود شاه، به حاجی ترخان رفت و تا مسکو همراه شاه بود و سپس به همراه حرم شاهی به ایران بازگشت. ۵
وی در ۱۲۹۴، سرکنسول ایران در انگلیس شد و شش سال در آن‌جا بود. در ۱۳۰۰، با سمت مستشاری به پترزبورگ رفت. بعد از یک سال، کاردار ایران در روسیه۶و۷ و در ۱۳۰۴، وزیر مختار ایران در پترزبورگ شد.۸
مأموریت وی در روسیه در موقعیت حساسی صورت گرفت و میرزا محمود پیوسته مراقب حفظ مناسبات سیاسی ایران و روس بود. به‌ویژه با توجه به رقابت روس و انگلیس و امتیازاتی که انگلستان در ایران به دست آورده بود، وی در جهت بهبود مناسبات ایران و روسیه می‌کوشید ۹ ،۱۰، ۱۱، ۱۲و ۱۳
در ۱۳۰۹ پس از فوت میرزا عبداللّه‌خان علاءالملک (برادر میرزا حسین‌خان مشیرالدوله)، میرزامحمود به علاءالملک ملقب شد ۱۴و۱۵ علاءالملک تا ۱۳۱۲ در روسیه بود و در این سال، به جای برادرش وزیر مختار عثمانی شد.۱۶
از جمله اقدامات او در آن‌جا این بود که سلطان عثمانی را راضی کرد تا میرزاحسن‌خان خبیرالملک، شیخ‌احمد روحی و میرزاآقاخان کرمانی را که متهم به دست داشتن در قتل ناصرالدین‌شاه بودند، به ایران تحویل دهد. حتی سلطان عثمانی را قانع کرد که این سه تن در شورش ارامنه در ۱۳۱۲ دست داشته‌اند۱۷ اما کوششهای او برای اقناع سلطان عثمانی برای دستگیری سید جمال‌الدین اسدآبادی و بازگرداندن او به ایران به جایی نرسید.۱۸
علاءالملک در ۱۳۱۹ به ایران بازگشت و در همان سال به حکومت کرمان و بلوچستان منصوب شد.۱۹و۲۰ در کرمان با مردم حسن سلوک داشت و برخلاف حاکمان پیشین، هرجا که می‌رفت، سوار بر خر بود و تنها یک همراه داشت. همچنین، برای برقراری آرامش در مرزهای بلوچستان با انگلیسیها مذاکره نمود.۲۱و۲۲
حکومت علاءالملک در کرمان یک سال و نیم به طول انجامید و سپس در شوال ۱۳۲۰ به تهران بازگشت.۲۳ و در ۱۳۲۲، وزیر علوم شد.۲۴
وی پس از بازگشت از اروپا (در سفر مظفرالدین شاه)، تلاش کرد اصلاحاتی در نظام آموزشی پدید آورد. همچنین، به مدرسۀ فلاحتی (کشاورزی) توجه خاصی کرد و به انتشار روزنامۀ فلاحتی مبادرت ورزید. نیز، کتاب آئینه سکندری، نوشته میرزاآقاخان کرمانی در مورد تاریخ ایران، را برای جبران اتفاقاتی که در استانبول برای وی سبب شده بود، به چاپ رساند. ۲۵
در دورۀ مشروطه، در کابینۀ میرزا علی‌اصغرخان اتابک اعظم در ۱۳۲۵، مدت چهار ماه وزیر عدلیه شد. سپس در ۱۳۲۶، از طرف محمدعلی شاه به دربار تزار روسیه رفت تا آن دولت را از احضار کلنل لیاخوف منصرف سازد و حمایت آنان را نسبت به محمدعلی شاه بیش از پیش جلب کند.۲۶و۲۷
پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، علاءالملک به همراه هیئتی لایحه مجلس برای پادشاهی احمدشاه را به وی دادند.۲۸ علاءالملک در ۱۳۰۴ش، هنگامی که در کابینۀ محمد ولی‌خان سپهسالار اعظم بود، در تهران درگذشت و در قم، در صحن امین‌السلطان، در مقبرۀ خانوادگی دفن شد.۲۹
از جمله دست‌پروردگان میرزا محمودخان طباطبایی علاءالملک می‌توان به شش وزیر اشاره کرد که عبارت‌اند از: پرنس ارفع‌الدوله (وزیرعدلیه)، صمدخان ممتازالسلطنه (وزیر مختار ایران در دربار فرانسه)، میرزااسحاق‌خان مفخم‌الدوله (وزیر مختار ایران در روسیه)، میرزا اسماعیل‌خان ممتازالدوله (وزیر تجارت)، محمدخان مفخم‌السلطان (وزیر مختار ایران در بلژیک)، و صفاءالممالک (وزیر مختار ایران در اتریش)؛.۳۰ علاءالملک جد فرح دیبا (پهلوی) بود.۳۱
منابع:
– یحیی احمدی کرمانی، فرماندهان کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۷۱ش.
– محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
– ابراهیم تیموری، عصر بی‌خبری یا ۵۰ سال استبداد در ایران، تهران، ۱۳۵۷.
– پرویز افشاری، نخست‌وزیران سلسله‌ی قاجاریه، تهران، ۱۳۸۳.
– خان‌ملک ساسانی، سیاستگزاران دوره‌ی قاجار، تهران، (بی تا).
– ابراهیم‌بن اسداللّه صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ، تهران ۱۳۶۶ش.
– مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۴۷ش.
– محمودبن علی علاءالملک، گزارش‌های سیاسی علاءالملک، چاپ ابراهیم صفایی، (تهران) ۱۳۴۷ش.
– مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، تهران (بی‌تا).
– محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، تهران ۱۳۳۲ش.
– میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۵.
– یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، تهران، ۱۳۶۲.
– محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ سعید سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
پی نوشت ها:
۱. محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۹۴.
۲. شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، مهدی بامداد، ج۴، ص۳۹.
۳. محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۹۴.
۴. رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، ج۱، ص۸۹.
۵. تاریخ بیداری ایرانیان، محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، ج۱، ص۴۹۴.
۶. تاریخ بیداری ایرانیان، محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، ج۱، ص۴۹۴.
۷. رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، ج۱، ص۸۹.
۸. رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، ج۱، ص۸۹.
۹. مقدمه صفایی، ص ۱۹ـ۲۰.
۱۰. گزارش‌های سیاسی علاءالملک، محمودبن علی علاءالملک، ج۱، ص۱۰.
۱۱. مقدمه صفایی، ص۲۷ـ۲۸.
۱۲. مقدمه صفایی، ص۸۳.
۱۳. عصر بی‌خبری یا ۵۰ سال استبداد در ایران، ابراهیم تیموری، ج۱، ص۲۴۱ـ۳۱۹.
۱۴. گزارش‌های سیاسی علاءالملک، محمودبن علی علاءالملک، ج۱، ص۱۰.
۱۵. شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، مهدی بامداد، ج۴، ص۴۰.
۱۶. روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، محمدحسن اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۹۹۰ـ۹۹۴.
۱۷. محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۲.
۱۸. خان‌ملک ساسانی، سیاستگزاران دوره‌ی قاجار، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۱۹.
۱۹. ابراهیم‌بن اسداللّه صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۳۷۹.
۲۰. یحیی احمدی کرمانی، فرماندهان کرمان، ج۱، ص۳۶۱.
۲۱. محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۹۵.
۲۲. محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، ج۷، ص۱۸۸۳ـ۱۸۸۴.
۲۳. یحیی احمدی کرمانی، فرماندهان کرمان، ج۱، ص۳۶۵.
۲۴. ابراهیم‌بن اسداللّه صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۴۱۱.
۲۵. یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۱، ص۳۵۷ـ۳۵۸.
۲۶. محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۲، ص۲۴۹.
۲۷. مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۲۷۱.
۲۸. محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۲، ص۴۹۷ـ۴۹۸.
۲۹. مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۴۲.
۳۰. میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، ج۱، ص۹۰.
۳۱.محمودبن علی علاءالملک، گزارش‌های سیاسی علاءالملک، ج۱، ص۹.
برگرفته از: دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «میرزا محمودخان طباطبایی عطاءالملک»، شماره۵۹۲۰.