میرزا طاهر خوشنویس تبریزی / آرش تنهایی

میرزا طاهر خوشنویس تبریزی

آرش تنهایی

طاهر در ۱۲۶۸ شمسی در روستای هلق از توابع قراچه داغ در نزدیکی رود ارس در خانواده ای روحانی به دنیا آمد ، دو سالگی به همراه خانواده اش به تبریز مهاجرت می کند. در پنج سالگی به دلیل علایق مذهبی خانواده اش تحصیل قرآن را در مکتب خانه شروع می کند و در هفت سالگی تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در مکتب ادامه می دهد(جلالی دیزجی، ۱۳۷۴)، به سبب علاقه اش به فقه ، صرف و نحو و فقه را می آموزد و بر اثر پشتکارش در نوشتن، متوجه علاقه و استعدادش در نوشتن می شود. در نه سالگی است که جزء سی قرآن را برای یکی از ناشر های تبریز کتابت می کند.

طاهر بدون آموزش و راهنمایی استادان خوشنویسی فقط بر اساس آموخته هایش در مکتب از روی دست نوشته های استادان گذشته مشق می کند، کتابت اولین قرآن را در سیزده سالگی آغازو در هفده سالگی به پایان می برد، همزمان با انقلاب مشروطه اسم و رسمی پیدا می کند و در مدرسه هایی چون فیوضات ، رشدیه و مموریال به تدریس خط می پردازد، گفته اند مبلغی از در آمدش را به عنوان جایزه به شاگردان با استعدادش تخصیص می دهد ، پس از پانزده سال تدریس خوشنویسی در مدارس ملی و سی و پنج سال در مدارس دولتی در سال ۱۳۳۴ بازنشسته می شود، پس از آن راهی تهران شده و با ناشران و بازار تولید و پخش کتاب ارتباط نزدیک تری می یابد.

در سیزده آبان ۱۳۵۴ به مناسبت هشتمین جشن فرهنک و هنر ازطرف اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی در کتابخانه ملی تبریز مورد تکریم قرار می گیرد و نشریه ای با عنوان ” تجلیل از هنرمند ارزنده ، استاد طاهر خوشنویس خطاط معروف معاصرایران ” منتشر می شود. حدود شش ماه پس از این مراسم طاهر خوشنویس در حین کتابت بیست و پنجمین قرآن خود فوت می کند، ابتدا پیکرش دربهشت زهرا به خاک سپرده می شود و پس از سال ها به تبریز منتقل و در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده می شود.

اغلب کتاب های منتشر شده از طاهر در باب خوشنویس به شیوه چاپ سنگی است، تعداد اندکی که به شیوه گراور و یا افست منتشر شده، نمونه هایی است که از روی خط او عکسبرداری شده اند. در آن ایام کتابفروشی و ناشرانی چون : کتابفروشی و چاپخانه علمی ( موسسه علمی ) و کتابفروشی و انتشارات علمیه اسلامیه بیشترین سهم را در تولید کتاب های مذهبی داشتند.

در مورد شیوه کار خوشنویسان، خاطرات عبد الرحیم جعفری( بنیانگذار انتشارات امیر کبیر ) از کار در چاپخانه سنگی انتشارات علمی منبع ارزنده ایست؛ او شیوه کار خطاطان را چنین شرح می دهد : دست نوشته کتابی را که می خواستند به شیوه سنگی چاپ کنند به خطاط می دادند؛ خطاط ابتدا کاغذ را مهره کشی می کرد ، به این معنی که مخلوط نشاسته را بارنگ گل زعفران می جوشاندند، سپس آن را پس از خنک شدن با پارچه نرمی روی کاغذ می مالیدند ، رنگ کاغذ به زردی می گرایید این کاغذ ها را پس از مهره کشی، کاغذ لعابدار می گفتند . بعد صفحه مقوایی را متناسب با فطع کتاب برش می زدند و به اندازه سطر های کتاب نخ ضخیم روی صفحه مقوا می بستند ، این صفحه مقوایی را” مسطر” می نامیدند. در نتیجه فشار مختصر کاغذ مهره کشی شده روی مسطر، جای نخ ها روی کاغذ می ماند و به راست نوشتن روی خطوط کمک می کرد . جعفری انتخاب خطاط را منوط به مضمون کتاب می داند ” قرآن ، کتاب ادعیه و… ازاین دست را با خط نسخ و کتابهایی چون امیرارسلان ، اسکندر نامه ، مختار نامه را با خط نستعلیق می نوشتند. او از جواد شریفی ، برادران میر خانی ، کاوه ، زرین خط ، بوذری و عماد الکتاب و از نسخ نویسانی چون طاهر خوشنویس ، هریسی ، شیخ مصباح زاده و شیخ احمد معصومی نام می برد. جعفری دستمزد یک صفحه خوشنویسی را با توجه به شهرت ، اعتبار و مرتبه خوشنویسی خطاط از پانزده تا بیست و پنج ریال عنوان کرده است.

طاهر در این دوران یکی از نسخ نویسان مشهور است که ناشران بسیاری برای کتابت کتب مذهبی به او مراجعه می کنند ؛ اگرچه برخی از نویسندگان تذکره های خوشنویسی نامی از او ذکر نکرده اند ، برخی به اجمال درباره اش نوشته و برخی خط اش را ستوده اند ، و دیگرانی هم به دلیل کتابت بیست و پنج نسخه قرآن، به حق، احترام و تکریم اش کرده اند، ویژگی بی نظیر او، به ویژه در کتابت کتب فقهی، توجه اش به صفحه آرایی و ترکیب بندی نوشتار و سواد بیاض ای است که در آثارش به چشم می آید. در میان معاصرانش تنها آثار و خط عبد الرحیم است که چنین تنوع و زیبایی را در خود دارد. با نگاهی گذرا به کتابهایی چون : جامع المقدمات، معالم الاصول، خلاقیت و توانایی او در آرایش کتاب به چشم می آید. برای مثال در کتاب ۲۴۸ صفحه ای معالم الاصول ، دو صفحه تکراری از نظر شکل و فرم نوشتار و حاشیه کمتر دیده می شود. آشنایی او با فقه، او را در نوشتن چنین کتابی حساس تر می کند، او نیک می داند چه واژه هایی را در متن جلی تر و چه کلماتی را خفی تر بنویسد. او در کتابت و صفحه آرایی چون بسیاری از خوشنویسان کاملا به محتوا و متن کتاب توجه دارد ، چیزی که با ورود ماشین های چاپ سربی فاتحه اش خوانده می شود و زیبایی فدای سرعت و فناوری می گردد و مدت ها زمان می برد تا طراحان و صفخه آرایان نسل های بعد چنین دقت و حوصله ای را صرف انتخاب نوشتار و صفحه ارایی کتاب کنند ، مطالعه تصویری و دقت در آثار او و دیگر معاصرانش مشق خوبی است برای طراحان گرافیک ، خوسنویسان و صفحه آرایان روزگار ما.

پی نوشت:

علی جلالی دیزجی در مقاله خود ۴۴ عنوان کتاب را که طاهر خوشنویس فهرست کرده است، به همراه جزئیات ذکر می کند که علاقه مندان به تحقیق بیشتر می توانند به آن مقاله مراجعه کنند.

منابع:

جلالی دیزجی ، علی ، کتابشناسی آثار و احوال طاهر خوشنویس تبریزی ، تحقیقات اسلامی ، ۱۳۷۴

گلکار زاده ، عزیز اله ، خوشنویسان ایران ، خرمشهر ۱۳۸؟

جعفری ، عبد الرحیم ، در جستجوی صبح ، روزبهان ۱۳۸۴

راهجیری ، علی ، تذکره خوشنویسان معاصر، تهران، امیر کبیر ، ۱۳۶۴