موسیقی کوچه بازاری در تبریز

موسیقی کوچه بازاری در تبریز

آیدین داغ تکین

آ شوفر قوی بی‌ گازا ، سور شهنازا
اوردا گورمه سَم یاری ، سور دولاناخ بیلواری

موسیقی کوچه بازاری به مجموعه‌ و بخشی از آثار موسیقی قدیمی ایرانی اطلاق می شود که با توجه به رشد موسیقی در اواخر دهه ۱۳۳۰ برای اولین بار در خیابان لاله‌زار تهران شکل گرفت و شاید یکی از دلایل اصلی اختصاص نام «کوچه‌بازاری» بر روی این سبک موسیقی، این باشد که آوازهای این سبک در بازار و کوچه‌های محلی و کاباره های لاله‌زار تهران و آنهم با صدای سوزدار خوانده می‌شد.
این نوع موسیقی بیشتر با سازهای عود (بربط)، تنبک، فلوت، تمپو، سنتور، ویولن، کمانچه، تار، چنگ و شکلی از سبک موسیقی عربی درآمیخته بود و در بدو رواج گیری مورد توجه طبقه پایین و متوسط جامعه قرار گرفت و کسی که بیش از دیگر خوانندگان به این سبک جان بخشید، قاسم جبلی بود.
این سبک در کافه‌های لاله زار اجرا داشت؛ در صورتی که در کاباره‌های درجه یک خیابان پهلوی (ولیعصر) به‌ندرت چنین سبکی قابل اجرا بود؛ چرا که قشر مرفه و حاکم به آهنگ‌های پاپ و راک و جاز علاقه بیشتری داشت.
در آن زمان، این سبک تحولی در موسیقی سنتی ایران بود؛ زیرا گوش موسیقاییِ شنونده ایرانی از نوای موسیقی سنتی و آوازهای همراه تحریر (چهچه) خسته شده بود و نیاز به شادی بیشتری برای گوش دادن داشت؛ ولی در عین حال، در آن بیشتر سوز و غم با نوای موسیقی‌ای شاد و تنبک همراه بود.
نکته قابل توجهی که این موسیقی به دنبال داشت این بود که اکثر این آهنگ‌ها چون در کوچه‌ پس کوچه ها و بازارهای لاله‌زار اجرا می‌شد و اغلب کمتر در قالب آلبوم منتشر می‌شدند، عمر کوتاهی داشتند و با رسیدن انقلاب ۱۳۵۷ و بسته شدن کافه‌های لاله‌زار، این سبک نیز تقریبا از بین رفت.
از خوانندگان این سبک موسیقی می‌توان به قاسم جبلی، نعمت‌الله آغاسی، جواد یساری، عباس قادری، سوسن، حسین موفق، داوود مقامی، ایرج حبیبی، پرویز خسروی، ایرج مهدیان، مهوش، پریوش، آفت، جلال همتی، جمال وفایی، امان‌الله تاجیک و دلجو اشاره کرد.
در تبریز نیز همزمان با تهران این نوع موسیقی کوچه بازاری رواج داشت و پر رونق ترین مکان اجرای موسیقی مطربی در محله پاساژ تبریز ـ اولین پیاده راه مدرن ایران ـ در قلب بلوک تاریخی میارمیار و جنب خیابان شهناز قرار داشت.
با توجه به همین سابقه و کارکرد عموم تبریز این محله را “پاساژ کوچه سی” (کوچه پاساژ به معنی اصیل فرانسوی آن)
و یا “مِی خانا کوچه سی” (کوچه میخانه) می نامیدند و اکنون نیز اغلب به این نام خوانده می شود.
در کنار این مورد روایت هایی از اجرای نوازندگان و خوانندگان کوچه بازاری در باغ گلستان و شاهگلی تبریز هم وجود دارد.
البته با توجه به اجرای برنامه هایی از موسیقی مطربی در محوطه جلوی ارک “میللت باغی یا بالا باغ” می توانیم محوطه وسیعی با شعاع چند کیلومتری به مرکزیت خیابان شهناز را قلب تپنده موسیقی خیابانی، مطربی و کوچه بازاری تبریز محسوب بکنیم.
این را هم باید اضافه نمود که پدید آورندگان شعر و آهنگ بسیاری از موسیقی های کوچه بازاری نامشخص و نامعین می باشد و بیشتر این نوع آثار بصورت سینه به سینه منتقل و بین مردم معمولا با نام خواننده معروف شده و شناخته می شوند.
تعدادی از خوانندگان مشهور موسیقی کوچه بازاری تبریز را به شرح زیر می توان مورد اشاره قرار داد:

۱) پیمان:
پیمان تبریزی، از صنعتکاران فراموش نشدنی موسیقی تبریز بود که از او آثار قابل توجهی به یادگار مانده است. پیمان که اسم اصلی او آرش بود در تبریز به دنیا آمد ولی بعدا به تهران رفت و در همانجا زندگی کرد و درگذشت.
کاستهای فراوانی از ترانه های پیمان باقی مانده است که هنوز هم در برخی عروسی های تبریز اجرا می شود. از بین آنها می توان نمونه هایی که محبوبیت فراوانی دارد به شرح زیر نام برد: اینانما عشق یالاندی، هانی یولداش، منیم گوزل قناریم، من عاشقم دیوانه، پریشان و …

۲) عالیَه:
بین خوانندگان کوچه بازاری تبریز، خانم عالیه را نمی توان فراموش کرد و جایگاه محکمش را از یاد برد. او که بین مردم عادی به یانیق عالیه (عالیه سوخته) معروف بود. بسیاری از ترانه های خاص تبریز را با شیوه ای منحصر به فرد ایفا می کرد و آثار قابل اعتنایی خلق می نمود.
تنطیم بسیاری از آهنگهای او را استاد گروسی بر عهده داشت و عالیه خانم در فاصله سالهای ۴۸ تا ۱۳۵۵ شمسی کنسرت و اجراهای فراوانی مخصوصا در تالار مولن روژ تبریز به روی صحنه برد. “آمان منیم تالان جانیم” از ترانه های او بود که محبوبیت و دوستدار زیادی داشت.

۳) اعظم:
خانم اعظم نیز یکی از مجموعه خوانندگان موسیقی کوچه بازاری تبریز و اهل محله سرچشمه در خیابان عباسی تبریز به شمار می رفت و بین مردم عادی محبوبیت زیادی داشت. او مولف بسیاری از ترانه هایی بود که اجرا می کرد اما دو ترانه او که بسیار مورد استقبال قرار گرفت “سیندیرین قیزلار” و “فالچی” بود.

۴) آتشپارَه:
از معروفترین خوانندگان کوچه بازاری تبریز می توان به خانم آتشپاره اشاره کرد که اسم خودش اقدس نجفی بود ولی با نام آتشپاره فعالیت می کرد و بین سالهای ۱۳۴۰ -۱۳۵۰شمسی از شناخته شده ترین چهره های این سبک موسیقی به شمار می رفت.
آتشپاره به دلیل اجرای ترانه های عاشقی و شاد معمولا بیشتر در مراسم عروسی و جشن شرکت می کرد و در این نوع اجرا جایگاه خاصی اختیار کرده بود.
از اجراهای معروف آتش پاره می توان به “شافتالی لار” ، “ای وای ملان ای وای” ، “شوفر اوغلان” ، “ناهید” ، “تویوق آپاران” و “گولوستان باغی” ‌‌اشاره نمود.

۵) حلمَه سازاندا:
حلمه خانم در سال ۱۲۸۰ در تبریز به دنیا آمد. او اولین ارکستری که همه اعضایش از خانم ها بودند را تشکیل داد و در آن سالهایی که هنوز شناسنامه رایج نبود و افراد با القابی که گرفته بودند شناخته می شدند، حلمه خانم نیز با لقب “سازاندا” مشهور شد.
گروه ارکستر زنانه حلمه سازاندا در خیابانی که حالا شهید جدیری خوانده می شود در طبقه دوم ساختمانی واقع در نبش کوچه اسماعیل قاسم زاده به اجرای برنامه می پرداختند و در جشنها و مناسبتهای مذهبی پولی از مردم دریافت نمی کردند.
این کوچه و خیابان به یاد حلمه سازاندا به کوچه حلمه (حلمه دربندی) معروف شد.
یکی از نوازندگان معروف ارکستر حلمه سازاندا “کبری خانم” بود او که “میریخ کبری” صدایش می کردند در نواختن سازِ قارمون مهارت داشت.
گوشواره خانم هم تار می زد و خودِ حلمه خانم علاوه بر خواندگی نوازنده قابل قاوال (دایره) به حساب می آمد.‌‌

۶) جعفر رستگاری:
صاحب صدای شیرین و با ملاحت و مخملی یعنی جعفر رستگاری در بین اهالی موسیقی احترام زیادی کسب کرده بود.
او که در ارکستر رادیو تبریز هم شراکت داشت آثار زیبایی از خود به یادگار گذاشته است.
در آرشیو رادیو تبریز ترانه هایی مثل “آپاردی سئل لر سارانی” ، “اولماز اولماز” و “گل گل ای آهو بالاسی” از آثار او وجود دارد.

۷) احمد شاهگولی:
از استعدادهای مطرح موسیقی کوچه بازار تبریز یکی هم احمد بَی یا همانطور که مردم صدایش می کردند “احمد شاهگولی” بود.
متاسفانه از او که صدایی پر قدرت و حنجره ای قوی داشت آثار بسیار اندکی باقی مانده است.
احمد شاهگولی معمولا در بازار شیشه گرخانه تبریز به دیدارا علاقمندانش می رفت و ترانه “سروان” از اجراهای اوست.

۸) فیروز:
در بررسی خوانندگان مرد و مطرح کوچه بازار تبریز از فیروز حسین زاده هم می توان نام برد. تنها ترانه ای که از او به یادگار مانده “اکی، اکی” است. متاسفانه اطلاعی از بقیه آثار خوانده شده او در دست نیست.

۹) حسن پناهی:
حسن پناهی در سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ شمسی در موسیقی تبریز تاثیر خاصی بر جای گذاشته است. نزدیک به صد اثر از وی که مورد پسند و مورد استقبال مردم قرار گرفته به یادگار باقی مانده است.
از بین آنها می توان به “ناهید” ، “بزاز اوغلان” ، “مریم” ، “کوسمه مندن” ، “دیوانه یار” و “تبریزیم” اشاره نمود.
همکاران اصلی پناهی آقایان ظریفی و جواد علیوندی بودند و همراه با خود او در ارکستر صدا و سیمای تبریز فعالیت می کردند.