مسجد کبود تبریز ؛ فیروزه جهان اسلام ، یادگار قراقویونلوها

مسجد کبود ؛ یکی از زیباترین مساجد جهان نه تنها گلدسته ندارد بلکه معمارانش در طراحی آن به کیفیت بنایی منحصر به فردی رسیده اند که امروزه در تمام دنیا شهره است.

یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی که در شهر تبریز قرار گرفته مسجد کبود است. این بنا با نامهای مختلف از جمله گوی مسجد (به ترکی همان مسجد کبود)، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه معروف و مشهور بوده است. بانی مسجد ابوالمظفر جهانشاه بن قره یوسف از امرای قراقوینلو بود ولی نظارت ساخت مسجد زیرنظر همسرش جان بیگم خاتون و یا به عقیده برخی از مورخین دخترش صالحه بوده است. در کتیبه‌های باقی مانده از این بنا تاریخ پایان این مسجد سال ۸۷۰ ه ق است.

متاسفانه این بنا در زلزله سال ۱۱۹۳ه ق تبریز ویران شد تمام سقف فرو ریخت و تمامی دیوارها را خراب کرد ولی آنچه از این بنا باقی مانده در نوع خود بی نظیر است و به علت کاشیکاری معرق و تلفیق آجر و کاشی و رنگهای بسیار متنوع کاشی ها لقب فیروزه اسلام گرفته است.

علاوه بر کاشی کاری ها سردر بسیار بلندش توجه اکثر سیاحان و باستان شناسان را به خود جلب کرده و تمامی آنها را وادار به نوشتن چند خطی از زیبایی این بنا کرده است. توصیفات سیاحانی که قبل از خرابی این بنا مطلب نوشته‌اند خواندنی است از جمله کاتب چلبی و تاورنیه که خصوصاً با تمام جزئیات معماری این مسجد را وصف کرده است.

هر دوی این نویسندگان بین سالهای ۱۰۴۶ -۱۰۴۵ه ق از تبریز و این بنا دیدن کرده‌اند. چلبی سردر اصلی را از طاق کسری بلندتر دیده است و تاورنیه علاوه بر سردر و کاشیکاریهای بی نظیر آن از دو مناره بسیار بلند صحبت می کند که مشخص است در هنگام زلزله کاملاً از بین رفته است.

در قدیم این بنا مجموعه‌ای از ساختمانهایی چون مدرسه، مسجد، خانقاه، کتابخانه و… بوده است که متاسفانه درحال حاضر هیچ کدام برجای نمانده اند فقط قسمتی از مسجد که آن هم بسیار آسیب دیده بود و مرمت شده است.

نمای روبروی مسجد با سر درب کاشیکاری شده، شکوه و جلال به خصوصی دارد. مصالح بنا آجری بوده و سنگهای ساختمانی نادری در آن به کاررفته است. از بقایای مسجد معلوم می شود که آجرها با گچ بند کشی شده است. صحن مربع شکل، حوضی برای وضو، شبستان های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه ای محصور، پوشیده ومربع شکل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن ، ۱۲ متر است که بر روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود که در حال حاضر فروریخته است. تزیینات دل انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد.

کف مسجد کاشیهای براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاقنماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد . این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است که قطر دهانه آن ۱۷ متر است . تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست .

آنچه در ابتدا به چشم ناظر می خورد، بزرگی و پهنای سردر است که با دیگر قسمتهای بنا هماهنگ نیست . ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع تر و بلندتر نشان می دهد . سر در با ویژگیهای خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است ؛ دو پایه بزرگ که طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است.حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشکیل می دهد.همه هنرها در کار تزیین این سردر به کار گرفته شده است.

این مسجد گلدسته ندارد. احتمالا محل دو گلدسته مسجد در انتهای دو دیوار جلویی بود، زیرا گذشته از این که هیچ گونه محل ریزش ، پایه و پله ای برای صعود به گلدسته در محل نزدیک سردر مشاهده نمی شود، تمرکز سردر عظیم بادو گلدسته مرتفع ظرافت و عظمت خاصی به بنا می داد که با هنر سازندگانش مغایرت داشت و حتی کمترین اعتباری نمی توانست در معیارهای معماری داشته باشد .

این بنا در سال ۱۳۱۰شمسی جزو آثار ملی به ثبت رسید و تا سالهای ۱۳۵۲تا ۱۳۵۴ه ش بازسازی گنبدهای بالای شبستان انجام شد ولی در سالهای اخیر مرمت و تکمیل ساختمان، محوطه‌سازی و اجرای بخشی از نقوش داخلی عمارت انجام شده است. مرمت مسجد به صورتی است که سعی شده هر آنچه که از آجر و کاشی و سنگهای مرمر باقی مانده است در جای های اصلی خود حفظ شوند. از قسمت های دیدنی این مسجد قسمتی از سقف است که طلا و لاجورد با یکدیگر کار شده است و در نوع خود بی نظیر است. در داخل مسجد قسمت شبستان کوچک سردابی است که در آن جای دو قبر است که احتمال می‌دهند از آن جهانشاه و همسرش باشد زیرا در روایات تاریخی آمده است که جنازه جهانشاه پس از کشته شدن به این مسجد منتقل و دفن شده است. گرچه این گورها در حال حاضر خالی هستند.

مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی