محمد ولی خان تنکابنی، والی آذربایجان
محمد ولیخان تنکابنی فرزند “حبیب الله خان ساعد الدوله سردار“
معروف به سردار اکرم و نصرالسلطنه
وزیر خزانه، گمرک، پست و تلگراف، والی گیلان، والی آذربایجان، امیر توپخانه، سپهسالار شهرهای قزوین،گیلان و مازندران
“محمد ولی خان” فرزند “حبیب الله خان ساعد الدوله سردار” در سال ۱۲۶۴ قمری برابر با ۱۲۲۵ هجری خورشیدی در روستای دشتاج از توابع “تنکابن” متولد شد.
در دوازده سالگی به تهران آمد… با درجه سرهنگی وارد خدمت نظام شد و مأمور حفاظت یکی از دروازه های تهران گردید. در سال ۱۲۹۸ قمری به درجه سرتیپی رسید و به سردار اکرم ملقب گردید و به حکومت “رشت” و “تنکابن” رسید. ولی این مأموریت کوتاه بود و به تهران فرا خوانده شد و مأمور دفع فتنه ترکمنهایی گردید که به مرزهای استرآباد حمله می کردند و زنان و دختران را به اسارت به روسیه می بردند.
محمد ولی خان در این مأموریت از خود رشادتهای زیادی نشان داد و از طرف ناصرالدین شاه لقب نصرالسلطنه گرفت و در سال ۱۳۰۲قمریبه حکومت استرآباد منصوب گردید. وی برای مدتی نیز «ضرٌابخانه» را اجاره کرد اما متهم به تقلب در ضرب سکه ها شد و به همین دلیل ضرٌابخانه را از او گرفتند، از این پس خانه نشین شد و به امور شخصی پرداخت تا اینکه در سال ۱۳۱۱ قمری وزیر خزانه و گمرک شد و این سمت را تا سال ۱۳۱۵ قمری حفظ کرد.
وی در زمان سلطنت ناصرالدین شاه مأمور حکومت گیلان شد و مدت چهار سال حاکم آنجا بود. در سال ۱۳۲۱ قمری به تهران احضار شد و یک سال بعد به حکومت «آذربایجان» برگزیده شد.
در سفر سوم “ناصرالدین شاه” به فرنگ در سال ۱۲۶۸ خورشیدی، “عین الدوله” او را به وزارت “پست و تلگراف”، “امیری توپخانه”، “فرماندهی سپاه” قزوین و گیلان و مازندران برگزید و مأمور حفظ پایتخت نمود.
سپهدار محمد ولیخان تنکابنی و محمد علیشاه
“محمدعلی شاه” پس از به توپ بستن مجلس و قلع و قمع مشروطه خواهان ، در آذربایجان با بحران شدید مواجه شد ، مجاهدین و مشروطه خواهان آذربایجان ، بالاخص مردم تبریز علیه حکومت مرکزی قیام کردند ، شاه هم “عینالدوله” را حاکم تبریز و محمد ولی خان تنکابنی را فرمانده قشون آذربایجان نموده و برای سرکوبی شورش به این خطه فرستاد ولی آنها نتوانستند شورش مردم را آرام کنند و محمد ولیخان تنکابنی از سمت خود استعفا داد و شاه هم پذیرفت و او را به تهران احضار کرد ولی او به تهران نیامد و به تنکابن رفت. از این زمان به بعد تغییر چهره داد و همراه مشروطه خواهان شد.
سپهدار محمد ولیخان تنکابنی / سردار اسعد بختیاری و انقلابیون
سپهدار محمد ولیخان تنکابنی سرپرست کشور
محمد ولی خان تنکابنی در مأموریت تبریز متوجه قدرت انقلابیون شد و به آن سو گرایش یافت. محمدعلی شاه پس از اطلاع از پیوستن او به صف مشروطه خواهان طی تلگرافی تمام امتیازات دولتی را از او سلب نمود و او را نمک به حرام خواند. سپهدار هم در عوض، سلب عناوین دولتی را برای خود افتخار دانست. با ورود او به رشت، مشروطه خواهان او را در جرگه خود پذیرفتند و رهبری «کمیته انقلابی» گیلان را به او واگذار کردند. بعد از مرگ حاکم رشت، انقلابیون حکومت رشت را به دست گرفتند. بعد از مدتی قزوین را تصرف کردند و بعد از پنج روز زد و خورد با نیروی قزاق ، به همراه نیروهای “سردار اسعد بختیاری” وارد تهران شدند، تهران را فتح کردند و با دخالت روس و انگلیس محمدعلی شاه را از سلطنت خلع کردند و پسرش را به تخت نشاندند و “عضد الملک” (رئیس ایل قاجار) نایب سلطنت گردید و تمام کارها توسط هیأتی به نام «مجلس عالی» که اعضای آن قریب به سی نفر بودند و از طرف سپهدار و سردار اسعد بختیاری انتخاب شده بودند، اداره میشد. از طرف همین مجلس وزیرانی انتخاب شد و سپهدار تنکابنی که وزیر جنگ بود چون از لحاظ سن بزرگتر از دیگران بود، عملاً سرپرست کشور گردید.
اولین دولت و اولین کابینه مشروطه با نخست وزیری سپهدار ولیخان تنکابنی/ مهر ماه ۱۲۸۸ خورشیدی
در دوره دوم مجلس شورای ملی / ۲۴ آبان ماه ۱۲۸۸ خورشیدی
در اولین کابینهای که مشروطه خواهان پس از خاتمه استبداد صغیر تعیین کردند ، دو تن از وزیران کابینه داماد “مظفرالدین شاه” بودند، یعنی دو تن از شوهران خواهر محمدعلی شاه ، که “فرمانفرما” و “صنیع الدوله” بودند. سرانجام پس از انجام یک سلسله اقدامات انقلابی، عضد الملک نائبالسلطنه ، سپهدار تنکابنی را در مهر ماه ۱۳۲۷ قمری رسماً به “ریاست وزرایی” برگزید و در ۲۴ آبان ماه ۱۲۸۸ خورشیدی/ ۱۳۲۷ قمری مجلس شورای ملی دوره دوم در حضور “احمد شاه” و عضدالملک نائب السلطنه و سران دولت مشروطه افتتاح شد.
اولین مشکل دولت مشروطه، شورش “حاج ملا قربانعلی” مجتهد و متنفذ زنجان بود که سر از اطاعت حکومت مشروطه برتافت و توسط حکومت مرکزی سرکوب شد. از دیگر مشکلات، طغیان و سرکشی عناصر “یاغی شاهسون”در اردبیل بود که “ستارخان” مأمور سرکوب آنها شد ولی موفق نشد ولی با رسیدن نیروی کمکی “یاغیان شاهسوندی” سرکوب شدند. گرفتاری دولت سپهدار تنکابنی ، تنها آذربایجان نبود ، اوضاع فارس ، اصفهان ، کرمان و خراسان هم مغشوش بود.
اصلاحات دولت محمد ولیخان تنکابنی
بعد از انتخاب کابینه ، سپهدار برنامه دولت را به مجلس به این شرح اعلام کرد:
۱- اصلاحات در قشون نظمیه و امنیه
۲- استقراض فوری به مبلغ پانصد هزار لیره و تثبیت قروض جاریه فعلی
۳- اصلاحات در مالیه و تعیین مفتشین مالیه و تأسیس خزانهداری مرکزی
۴- استخدام مستشاران خارجی و ترتیب تمام ادارات دولتی به طرز جدید
تصویب قانون خلع سلاح
و “ستارخان” و “باقرخان” از تبریز به تهران فرا خوانده شده و بعد از استقرار در تهران خلع سلاح شدند. همچنین “سید عبدالله بهبهانی” بعد از مراجعت از تبعید، در جمعه ۸ رجب ۱۳۲۸ قمری برابر با ۱۲۸۹ خورشیدی در منزل خود به دست سه نفر کشته شد ( به دست حسین لله). کسروی قاتل او را از دسته حیدر عمواوغلی میداند که “به دستور سیّد حسن تقی‌زاده” این کار را کرد.
کابینه دوم انقلاب مشروطه
بعد از نائب السلطنتی “ناصرالملک”، سپهدار به عنوان «رئیس الوزرا» به مجلس معرفی شد و چون خود نماینده مجلس بود اکثریت مجلس به او رأی دادند. اولین اقدام سپهدار توقیف روزنامهها بود مخصوصاً روزنامه هایی که ارگان حزب دموکرات و مخالف دولت بودند. سپس عدهای از ماجرا جویان که در لباس مجاهدین مشروطه درآمده بودند، توقیف و سپس تبعید شدند. در اصفهان نیز زنان به خاطر قحطی دست به شورش زدند. از اقدامات بدی که در این دوره آغاز شد، تقدیم لایحه حکومت نظامی در ایران بود. سپهدار با این عمل خود باب تازهای برای دولتهای مستبد باز نمود. در واقع او که داعیه آزادی طلبی و مشروطه خواهی داشت ، بانی حکومت نظامی در ایران شد. در این زمان محمد علی شاه دوباره به ایران حمله کرد و ولیخان تنکابنی را متهم به همدستی با او کردند، لذا او مجبور به کناره گیری شد.
کابینه سوم انقلاب مشروطه
سپهدار تنکابنی برای بار سوم بعد از “عبدالحسین خان فرمانفرما” به نخست وزیری انتخاب شد. در آن ایام عده زیادی از کارمندان دولتی به علت نرسیدن حقوق، در سفارت روسیه متحصن شده بودند. نمایندگان متحصنین به دربار رفته با سپهدار ملاقات کردند و راجع به خروج از تحصن شرایطی در باب دریافت حقوق عقب افتاده خود پیشنهاد کردند. سپهدار تنکابنی حاضر شد حقوق آنها را تومانی پنج قرآن بپردازد. کارمندان پذیرفتند ولی تضمین سفارت روس را هم خواستند. سفارت روسیه نیز قول سپهدار را تضمین کرد. در این زمان کابینهاش دوام زیادی نکرد و بعد از سه ماه زمامداری سقوط کرد. علت آن هم تجاوز عثمانیها برای جنگ با روسها در غرب ایران بود. سپهدار تنکابنی در این زمان امتیاز نفت مازندران را به “خوشتاریا” گرجی تبعه روس واگذار کرد.
سرانجام سپهدار محمد ولی خان تنکابنی
در زمان ریاست وزرایی “وثوق الدوله”، محمد ولی خان به عنوان والی آذربایجان انتخاب شد. مأموریت وی دفع فتنه “اسماعیل سمیتقو” بود که در این امر موفق نگردید. پس از این ، مأموریت دیگری به محمد ولیخان تنکابنی سپرده نشد. تا اینکه در روز ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ خورشیدی، به خاطر بدهیهای زیادی که به بانکهای خارجی و دولت داشت و هم شاید به علت اینکه احساس میکرد دیگر مورد توجه نیست در هشتاد سالگی دست به خودکشی زد و او را در امام زاده صالح تهران بخاک سپردند.