4078 بازدید
نگاهی کوتاه به مجموعه دانشگاهی ربع رشیدی
اشاره:
این تحقیق بر گرفته و تلخیصی از کتاب «بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی» است که در سال ۱۳۶۵ توسط محمد مهدی بروشکی به زیور طبع آراسته شده است.
مرجع و منبع اصلی اطلاعات ما در مورد مجموعه عظیم ربع رشیدی ، وقفنامه ای است که با خط خواجه رشیدالدین فضل الله ـ موسس ربع رشیدی ـ نوشته شده است.
نسخه اصلی این وقفنامه تا سال ۱۳۴۸ شمسی در دست بازماندگان ذکاء الدوله سراجمیر بوده است که توسط انجمن آثار ملی ، از این خانواده خریداری شده است و هم اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز محافظت می شود.
بروشکی ، محمد مهدی ؛ بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی ، ص۵۷
این وقف نامه بیش از ۳۵۴ صفحه بوده است که با مفقود شدن ۵۴ صفحه از آن ۳۰۰ صفحه از آن باقی مانده است.
همان ، ص ۵۹
بعد از قتل رشیدالدین فضل الله در سال ۷۱۸ هجری قمری ، ربع رشدی به غارت رفته و تمام تاسیسات آن به آتش کشیده شد و کلیه ابزار و وسایل آن به دست توده عوام افتاد و به تاراج رفت. (آن زمان مردم تحت تاثیر تبلیغات مخالفان رشیدالدین قرار داشتند) با روی کار آمدن خواجه غیاث الدین محمد ، فرزند خواجه رشید الدین ، که به وزارت ابوسعید بهادر برگزیده شده بود ، مجددا ربع رشیدی رونق یافت و خرابی ها سامان گرفت و حتی به قول حمداله مستوفی ، تاسیسات و بناهای جدیدی هم به آن اضافه شد.
بعد از غیاث الدین محمد ، دوباره مجموعه عظیم ربع رشیدی روی به نابودی گذاشت و دیگر نتوانست رونق و عظمت اولیه خود را باز یابد.
همان ، ص ۶۷
بسیاری از شیوه های آموزشی و تربیتی امروز ، در آن زمان دقیقا در ربع رشیدی اعمال می شده است. کارهایی مانند کشیک پزشکان در دارالشفا ، تعلیمات ابتدایی تا حرفه ای ، آموزش اقسام علوم در سطح عالی ، پانسیون برای دانشجویان و اساتید و تامین امکانات رفاهی برای آنها ، جلب دانشمند و دانش پژوه از اقصی نقاط دنیا ، دفتر کار استادان ، احداث کتابخانه ای عظیم در علوم مختلف ، توجه به فرهنگ و زبانهای ملل گوناگون و نظایر آنها ، در آن زمان به نحو شایسته ای انجام می شد.
همان ، ص ۱۱۸
اهمیت کار خواجه رشیدالدین در آموزش و سیستم اداری ربع رشیدی است که تا آن مان نظیر نداشته است و حتی بعضی از محققان ، تشکیلات اداری و آموزشی آن را با آخرین نمونه های امروز قابل مقایسه دانسته اند و به نظر آنها ، قبل از آنکه مفاهیم و کلمات خارجی ، کنفرانس ، سمینار و امثال آن ها در قاموس دانشگاهی ما وارد شود ، در تشکیلات ربع رشیدی اصول مشابهی را عیناً به خاطر پیشرفت امور علمی و آموزشی رعایت کرده اند و ضمن اختصاص اعتبارات و وسایل کلان برای پیشبرد دانش و پژوهش و در عین حال نهایت توجه را هم به آنچه که ما آن را اقتصاد دانشگاهی می نامیم مبذول داشته است.
همان ، ص ۱۱۷
ارزشمندترین تاسیسات ربع رشیدی ، کتابخانه آن بوده است که از بزرگترین کتابخانه های آن عصر به شمار می رفت و به جرات می توان گفت در نوع خود بی نظیر بود.
کتابخانه در زیر گنبد اصلی که خواجه رشیدالدین برای آرامگاه خود ساخته بود و در دو قسمت در راست و چپ گنبد قرار داشت و یک قسمت در زیر گنبد برای نگهداری صدها جلد کتاب خطی و نفیس و نسخه های گرانبها ایجاد شده بود.
از کتاب های موجود می توان به چهارصد مجلد خطی نوشته شده با آب طلا ، ششصد جلد کتب خطی و ارزشمند دیگر به همراه ششصد هزار جلد کتاب در انواع علوم اشاره کرد.
همان ، ۱۳۹
مجموعه ارزشمند و تاریخی ربع رشیدی به سه بخش قابل تقسیم بود؛
- ربع رشیدی
- شهرستان رشیدی
- ربض رشیدی
و علاوه بر آن چندین باغ بسیار بزرگ و دهکده وجود داشت که به آن مجموعه متعلق بود.
همان ، ص ۷۲
ربع رشیدی
ربع رشیدی بجز گنبد که محل دفن خواجه رشیدالدین در نظر گرفته شده بود به چهار قسمت روضه ، خانقاه ، دارالضیافه و دارالشفا تقسیم بندی شده است :
روضه :
مشتمل بر ؛
– دو مسجد که در یکی اقامه نماز و در دیگری کلاس های دروس دینی برگزار می شد.
– دفتر کار متولی ، مشرف و ناظر (سه مقام ارشد و در واقع هیئت مدیره ربع رشیدی)
– حجره ها و اتاق های اقامت مدرسان و طلاب علوم دینی
– تاسیساتی رفاهی نظیر حمام ، سرویس بهداشتی ، سقاخانه ، انبار مواد غذایی و …
– خزانه نقدی
– سرای شاهنشاهی ، برای پذیرایی از مهمانان مخصوص
– خلوتخانه یا اتاق مخصوص مذاکرات محرمانه
خانقاه :
محل سکونت شیخ و صوفی ها با تمام امکانات رفاهی
خواجه رشیدالدین به تصوف علاقه خاصی داشت به طوری که نه تنها خانقاهی با تمام امکانات در داخل ربع رشیدی احداث کرده بود ، بلکه به خانقاه های همدان ، بغداد و … کمک های زیادی می کرد.
همان ، ص ۱۳۷
دارالضیافه :
دارالضیافه که به عنوان مهمانسرا بود ، محلی برای پذیرایی از کارکنان ، مسافران و مهمانات به صورت ۲ ساختمان ۲ طبقه معرفی شده که در مناسبت های مختلف از مردم تبریز پذیرایی می شد و هزینه هایش در وقف نامه ثبت شده است.
دارالشفا :
دارالشفا یا بیمارستان و دانشکده پزشکی ، محلی متصل به ربع رشیدی است که روزانه به یکصد نفر از مساکین تبریز یک وعده غذا داده می شد.
همان ، ص ۷۳
دارالشفا که یک واحد مجزا در ربع رشیدی و در حکم یک دانشکده پزشکی بوده و در آن هر پزشک علاوه بر مداوای بیماران ، پنج تا ده نفر از دانشجویان را تعلیم علم طب می داده است. در ضمن دانشجویان باید پنج سال به تحصیل طب اشتغال داشته و بعد از این مدت اگر قادر به معالجه بیماران باشند و مهارت آنها معلوم شود ، مجوز طبابت صادر می گردد و به عبارتی دانشنامه دریافت می کنند و اگر نتوانند ، امکان کسب جواز برای طبابت را نخواهند داشت.
همان ، ص ۱۳۳
داروخانه نیز بخشی از دارالشفا بود که در این مورد مطالب زیادی در وقف نامه به چشم می خورد. مثلا به صدها خمره بزرگ اشاره شده است که در هر کدام مصرف چند سال داروهای گوناگون ذخیره می شده و بر روی هر یک نام دارو نوشته و در انبار مخصوص نگهداری می شد.
در مستنداتی به چشم می خورد که از نقاط مختلف دنیا درخواست داروهایی شده و حکم ماموریت برای افراد صادر شده تا به تهیه داروها خاص اقدام شود.
همان ، ص ۱۳۹
شهرستان رشیدی
این شهرستان نیز متعلق به ربع رشیدی و در کنار آن احداث شده و متشکل از محله های گوناگون ، خیابانها ، کوچه ها ، اماکن رفاهی ، و اقتصادی مانند حمام ها و ۲۴ باب کاروانسرا ها و کارخانه های کاغذسازی ، پارچه بافی ، بازار و … بوده است.
همان ، ص ۷۶
ربض رشیدی
در حقیقت محله اعیان نشین و محل احداث کاخ های مخصوص رشیدیه بوده که در آن خانواده رشیدالدین با غلامان خاص و مسئولان امنیتی و سپهسالاران ساکن بوده اند.
بهترین اماکن این قسمت اختصاص به سه مقام ارشد ربع رشیدی (متولی ، مشرف و ناظر) بوده است.
همان ، ص ۷۸
ایمیل شما آشکار نمی شود