علامه محمدتقی جعفری ؛ ققنوس اندیشه

استاد محمدتقی جعفری در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی در شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش، “کریم” درس نخوانده بود، امّا صدق و صفای خاصی داشت. پدرش نانوا بود و هیچ وقت بدون وضو دست به خمیر نان نمی زد. حافظه این نانوانی مکتب نرفته چنان قوی بود که اغلب سخنان واعظان شهر را با دقت و تفصیل، برای دیگران بیان می کرد.
در روزگاری که تبریز دچار قحطی شده بود، در یکی از شب ها، کریم با هزار زحمت دو عدد نان سنگگ و مقداری شیرینی خرید، در بین راه منزل، دو نفر را در خرابه ای دید که مشغول خوردن استخوان و لاشه گوسفند و مرغ مرده ای بوده اند، او که چنین دید، دلش به حال آنان سوخت و یکی از نان ها و شیرینی را به آن ها داد. چند قدمی دور نشده بود که به نزد آن دو برگشت تا شاید بتواند کمک دیگری انجام دهد. در این هنگام دید که آنان دست به دعا بلند کردند و با سوز دل گفتند: ای مرد مهربان! خدای بزرگ و بخشنده به تو فرزندی صالح و نیک عنایت فرماید. هم چنان که ما را خوشحال کردی، خدای رحیم چشم تو را روشن کند.
همسر کریم با سواد بود و قرآن را به خوبی می خواند. او قرائت قرآن را به محمد تقی تعلیم داد. محمد تقی چنان خوب قرائت قرآن را فرا گرفته بود که وقتی در ۶ سالگی، در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی برای اولین بار وارد مدرسه “اعتماد” تبریز شد، مدیر مدرسه، آقای جواد اقتصاد خواه، بعد از شنیدن قرائت قرآن او لبخندی زد و گفت: بارک الله! خیلی خوب خواندی! نیازی به درس های کلاس اول و دوم نداری؛ از فردا ورود کلاس سوم شو!
حافظه قوی محمد تقی همگان را به شگفتی وا می داشت؛ به طوری که متن کلیله و دمنه را از حفظ می تواند و معنای عبارات مشکل را شرح می داد. معلمان مدرسه اعتماد، همواره او را تشویق می کردند.
روزی اقتصاد خواه مدیر مدرسه، برای بازرسی به کلاس رفت و به همه بچه ها گفت: دفترهای مشقتان را روی میز بگذارید. آقای مدیر وقتی دفتر مشق محمد تقی را دید، آن را برداشت و با ناراحتی پرسید:
جعفری! این چه خطی است که تو داری؟! محمد تقی با خونسردی پاسخ داد: من ایرادی در خطم نمی بینم. خیلی خوب است! آقای اقتصاد خواه با تعجب گفت: پس خودت می نویسی و خودت هم آن را تأیید می کنی؟! بیا بیرون ببینم! سپس با ترکه قرمز رنگ درخت آلبالو بر کف دست محمد تقی زد و گفت: این خط از نظر من خیلی هم بد است. باید از همین امروز یاد بگیری که خوش خط تر بنویسی!
فهمیدی؟! محمد تقی که دستش از شدت درد می سوخت، اندکی رنجید؛ ولی وقتی بیشتر در خط خود دقت کرد، به آقای مدیر حق داد و از آن به بعد تصمیم گرفت خواناتر و بهتر بنویسد. ده ها سال بعد (حدود سالهای ۱۳۴۰ – ۱۳۵۰) روزی دانشگاه مشهد، استاد محمد تقی جعفری را دعوت کرد تا در آنجا سخنرانی کند. جمعیت بسیاری جمع شده و منتظر آمدن ایشان بودند؛ همه صندلی ها پر شده و عده فراوانی نیز ایستاده بودند. محمد تقی که دیگر “علامه جعفری” نامیده می شد و اسلام شناس و صاحب نظری مشهور شده بود؛ پشت میکروفون قرار گرفت. در بین نگاه های مشتاق، چشمش به یک پیر دانا خیره شد و حدود یک دقیقه به سکوت گذشت. بعد از اتمام سخنرانی، آن استاد کهن سال که کسی جز آقای جواد اقتصاد خواه، مدیر مدرسه اعتماد تبریز نبود، جلو آمد و در حلقه کسانی در آمد که بعد از سخنرانی به دور علامه جعفری جمع شده بودند. علامه جعفری بعد از سلام و احترام، پرسید: یادتان هست با آن ترکه آلبالوی قرمز رنگ مرا زدید؟ آقای اقتصاد خواه سر به زیر انداخت، امّا علامه جعفری با احترام و مهربانی گفت: کاش خیلی از آن چوب ها به من می زدید. این مرکب بدن، تازیانه می خواهد تا روح را حرکت بدهد و جلو ببرد. علام جعفری به گرمی دست استاد پیرش را گرفته و فشرد.
محمد تقی در ۱۵ سالگی و در سال ۱۳۱۹ برای ادامه تحصیل، تبریز را به مقصد تهران ترک کرد. مدرسه فیلسوف، واقع در جوار امامزاده اسماعیل و ابتدای یکی از ورودی های بازار قدیمی تهران، اولین جایی بود که محمد تقی برای کسب دانش قدم به آنجا گذارد. او در مدرسه فیلسوف؛ از استاد آیت الله حاج شیخ محمد رضا تنکابنی ( ۱۲۸۳  ۱۳۸۵ هجری قمری) پدر حجت اسلام محمد تقی فلسفی “مکاسب” و  “کفایه” را آموخت.
آیت الله میرزا مهدی آشتیانی ( ۱۳۰۶ – ۱۳۷۲ هجری قمری) حکیمی بود که در مدرسه مروی تدریس می کرد. محمد تقی نزد آن استاد بزرگ رفت و حکمت منظومه حکیم ملاهادی سبزواری و بخشی از امور عامه اسفار را از ایشان یاد گرفت. روزی محمد تقی بعد از درس آیت الله میرزا مهدی آشتیانی، درباره “بسیط الحقیقه” از ایشان پرسید: اگر واقعاً در عالم یک وجود است؛ یعنی “لیس فی الدّار وجودٌ إلا هو” و بقیه موجودات، تحیّثات و تشخّصات اوست، و به قول جامی:
آن شاهد غیبی ز نهانخانه بود زد جلوه کنان خیمه به صحرای وجود
از زلف تعینات بر عارض ذات هر حلقه که بست، دل ز صد حلقه ربود
جناب عالی ارسال رسل، مسئولیت و حتی تکلیف عشق را چگونه حل می کنید؟ اگر من جزئی یا موجی از کمال مطلق هستم، پس عاشق چه کسی می شوم؟! و استاد آشتیانی انصاف داد و به درستی گفت:
اینها ذوقیاتی است که بزرگان ما فرموده اند. اعتقادات قلبی این بزرگان این نبوده است. صدر المتألهین همواره با وضو بوده و پای پیاده به مکه رفته و تعبد بسیار داشته است.
بعد از مدتی، محمد تقی برای ادامه تحصیل به قم رفت و در مدرسه دارالشفاء اقامت کرد. روزی آیت الله سید محمد حجت کوه کمری ای ( ۱۳۱۰ – ۱۳۷۲ هجری قمری) و آیت الله شهید محمد صدوقی به حجره او آمدند و لباس روحانیت را به او پوشانیدند.
حجت الاسلام محمد تقی جعفری معقول را از آیت الله شیخ مهدی مازندرانی و عرفان را از آیت الله شیخ محمد تقی زرگر فرا گرفت. درس اخلاق امام خمینی در مدرسه فیضیه، روح تشنه محمد تقی را سیراب کرد. روز اولی که او در درس امام خمینی شرکت کرده بود، مشاهده کرد که استاد، آیات آخر سوره حشر را تفسیر می کند او دریافت که این درس خیلی ژرف است و امام خمینی از مواهبی برخوردار است که دیگران از آن بی بهره اند.
به تدریج، استاد جعفری برای اقشار گوناگون مردم در دانشگاه ها و مساجد و… به سخنرانی پرداخت. ساواک برای کنترل این جلسات، مأمورانی را می فرستاد تا از آن گزارش تهیه کنند. هم اکنون بیش از ۱۸۰ سند گزارش های ساواک درباره علامه جعفری در دست است که در کتاب “چراغ فروزان” منتشر شده است.
چون مأموران ساواک به درستی نمی توانستند از مباحث علمی و فلسفی استاد آگاه شوند، به ناچار از طریق منابع و مأموران متعدد از جلسات استاد گزارش تهیه می کردند؛ به طوری که در طول سالیانی که استاد زیر نظر ساواک بود، بیش از ۲۰ منبع از جلسه های ایشان گزارش داده اند.
بنابر اسناد ساواک، در جلسات استاد جعفری، عموماً جوانان و دانشجویان شرکت می کردند و تعداد آنها زیاد و حدود ۵۰۰ نفر و … شرکت داشتند.
ساواک در سال ۱۳۴۴ استاد را احضار کرد و تأکید کرد که که در درس های خودتان نسبت به شاه مطلبی نگویید و نسبت به اسرائیل حمله و اعتراض نکنید.
در بهمن ۱۳۴۶ ، استاد برای بار دوم به ساواک احضار شد. در آبان ماه سال ۱۳۵۱ ساواک تهران به مدیر کل اداره پنجم دستور داد که مکالمات تلفنی محمد تقی جعفری را کنترل و شنود کند.
ساواک یک بار نیز در ساعت ۲ نیمه شب به منزل استاد جعفری حمله کردند و تا ساعتی کتابخانه ایشان را بازرسی کردند، امّا چیزی نیافتند و دست خالی برگشتند. یکی از بازجویان ساواک، با اشاره به مباحث فلسفی استاد جعفری می گوید:
“ایشان با همین حرکت جوهری و همین حرف ها، جوانان را به مبارز تبدیل می کند و به جان حکومت می اندازند.”
بر اساس اسناد ساواک، تعداد قابل توجهی از عناصر گروه به اصطلاح مجاهدین خلق ایران (منافقین) به منظور بالا بردن بینش و اطلاعات فلسفی خود، در جلسات استاد جعفری شرکت می کردند. یکی از این اسناد در تاریخ ۱۳۵۳/۱۲/۸ و سند دیگر در تاریخ ۱۳۵۳/۹/۴ تنظیم شده است و این مطلب نشان می دهد که حضور آنها قبل از تغییر ایدئولوژی سازمان بوده است؛ زیرا کودتای خونین درون سازمانی و کشتن عناصر مذهبی سازمان  مثل مجید شریف واقفی  و تغییر ایدئولوژی سازمان از اسلام به مارکسیسم، در سال ۱۳۵۴ روی داد.
مدتی بعد از آن که استاد جعفری از مشهد به تهران رفت، اطلاع یافت که در منزل دکتر محمود حسابی (فیزیکدان) جلسات علمی برگزار می شود. استاد در این جلسات هفتگی، شرکت می کرد. این جلسات ۲۴ سال  تا پایان عمر دکتر حسابی  ادامه یافت. دکتر محمود حسابی نظریه جدیدی درباره “ذرات بنیادی” داشت. در یکی از این جلسه ها دکتر حسابی توضیحاتی درباره نظریه خود و ملاقاتش با انیشتین داد و گفت: هر ذره ای که در نظر گرفته شود؛ مثل الکترون ها یا پروتون ها، دامنه موجودیتش تا کهکشان ها نیز کشانده شده است و برای شناسایی دقیق آن باید اجزای دیگر عالم را نیز در نظر گرفت. استاد جعفری گفت: شیخ محمود شبستری مطلبی گفته است که شبیه به نظریه شماست: جهان چون خطّ و خال و چشم و ابروست که هر جزئی به جای خویش نیکوست اگر یک ذره را بر گیری از جای خلل یابد همه عالم سراپای استاد حسابی که بیشتر اهل سکوت بود و بسیار کم حرف می زد، با وجد و هیجان بلند شد و فریاد زد:
شبستر کجاست؟ شبستری کیست؟! استاد جعفری با احترام پاسخ داد: شبستر یکی از شهرهای نزدیک تبریز و شیخ محمود شبستری از عرفای بزرگ قرن هشتم است.
دکتر حسابی که شور و نشاط بیشتری یافته بود، خودکاری آورد و از استاد جعفری خواست که دوباره اشعار شبستری را بگوید تا یادداشت کند و در اولین فرصت آن را در کتاب گلشن راز بیابد. در این جلسات هفتگی، جمعی از دانشمندان از جمله دکتر ریاحی، کرمانی، دکتر فرشاد، دکتر جمارانی و دکتر کاشیگر شرکت می کردند.
استاد جعفری به تفسیر مثنوی پرداخت تا مقدمه ای باشد برای شناخت و تفسیر کلام امیر المؤمنین علیه السلام  (نهج البلاغه) . یکی از بستگان نزدیک استاد، در خواب دید که در برابر علامه عبدالحسین امینی ( ۱۳۲۰ – ۱۳۹۰ هجری قمری) صاحب الغدیر  نشسته است. علامه امینی پرسید: آیا شما جعفری را می شناسید؟ گفت: آری. علامه امینی گفت: نامه ای می دهم به ایشان بدهید. پرسید: اجازه دارم نامه را باز کنم و بخوانم؟ وقتی پاسخ مثبت شنید، در نامه نظر انداخت؛ دید خیلی معنوی و ملکوتی است؛ به قدری نورانی بود که حالی خاصّ پیدا کرد. علامه امینی با تأکید گفت: این نامه را بدهید به جعفری و به ایشان بگویید ما اکنون در این عالم (برزخ) دیگر نمی توانیم کاری بکنیم ولی شما در آن دنیا در میدان کار هستید و می توانید درباره امیرالمؤمنین علیه السلام  کار کنید. به این ترتیب، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه آغاز شد و تا پایان عمر استاد ادامه یافت و ۲۷ جلد از آن منتشر شد. علامه جعفری با تمام صلاحیت هایی که در شناخت هستی و جهان بینی های شرقی و غربی داشت، کوشید کلام امیر المؤمنین علیه السلام  را به درستی بشناسد و به بهترین شکلی بشناساند. در این راه، او مکاتب گوناگون و نظریه های مختلف را به میدان طلبید و با قدرت استدلال نشان داد که نهج البلاغه کلام خالق نیست، امّا برتر از کلام هر مخلوقی است و مطالب آن اگر درست و کامل روشن گردد، سراسر حقیقت و درستی است و در آن هیچ کژی و اشتباهی راه ندارد.
استاد جعفری حدود ۵۰ سال به تعلیم و تربیت جامعه اشتغال داشت. در این مدت طولانی بسیاری از پژوهشگران حوزه و دانشگاه از دروس ایشان استفاده کرده و نکته ها آموختند که از جمله می توان به دکتر عبدالرحیم گواهی ؛ دکتر عبدالله نصری و حجت الاسلام دکتر محمد مهدی گرجیان اشاره کرد.

منابع و مستندات:
فیلسوف شرق، محمد رضا جوادی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول، ۱۳۷۸
علامه جعفری، محمد ناصری، دفتر انتشارات کمک آموزشی، چ اول، ۱۳۷۷
چراغ فروزان، از مجموعه یاران امام به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۷