سید هادی خسروشاهی / زندگی و زمانه
سید هادی خسروشاهی / زندگی و زمانه
مصاحبه با قاسم تبریزی / پژوهشگر ارشد تاریخ و از یاران نزدیک ایشان
اشاره:
هشتم اسفند ماه ۱۳۹۸ خبر درگذشت حجت الاسلام سید هادی خسروشاهی که بر اثر ابتلا به ویروس کرونا در بیمارستان مسیح دانشوری تهران بستری بود، منتشر شد. این خبر برای کسانی که از نقش و تاثیر این اندیشمند اسلام شناس در معرفی اسلام به جهانیان مطلع بودند، بسیار تاسف آور بود.
به منظور آشنایی بیشتر با زندگی و آثار ارزشمند این مرد بزرگ که نقش بسیار تاثیرگذاری بر وحدت جهان اسلام داشت به سراغ یار نزدیک ایشان حاج قاسم تبریزی رجال شناس و پژوهشگر تاریخ معاصر رفتیم. ایشان هم با محبت و روی گشاده پذیرای ما شدند و حاصل این نشست مصاحبه ای شد که در هفتمین شب درگذشت ایشان در اختیار علاقه مندان قرار داده شد.
بسم الله الرحمن الرحیم
* استاد عزیز جناب آقای تبریزی لطفا در مورد شخصیت و زندگانی حجت الاسلام سیدهادی خسروشاهی و تاثیر این مورخ و اسلام شناس برجسته برای ما توضیحاتی ارائه فرمائید.
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از روحانیان برجسته و فعال در عرصه فرهنگ، سیاست، مبارزه، تحقیق و ترجمه مرحوم حجت الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی بود؛ که متولد ۱۳۱۷ در تبریز و متوفی هشتم اسفند ۱۳۹۸ در تهران است. ایشان از خانواده علمای برجسته آذربایجان هستند؛ چندین نسل از اجداد ، عمو، عموزادگان و برادرانشان از طبقه علمای منطقه بودند. از نظر تبارشناسی و خاندان، تبارشان نیز به حضرت امام حسین (ع) می‌رسد.
پدر ایشان مرحوم آیت الله سیدمرتضی خسروشاهی از علمای برجسته معاصر بودند، جدش آیت الله سیداحمد خسروشاهی که در انقلاب مشروطه از علما نجف بود، حامل پیامی از مراجع تقلید از نجف اشرف به ایران بود که توسط جریان غرب‌گرا دستگیر می‌شود.
پدرش مرحوم آیت الله سید مرتضی خسروشاهی در دوران ستم‌شاهی، اختناق و استبداد رضاخان دستگیر و تبعید می‌شود؛ بعضی دیگر از اعضای خانواده‌اش هم اهل مبارزه بودند.از جمله برادرش آیت الله سیداحمد خسروشاهی در دوران نهضت حضرت امام از علمای مبارز در کنار آیت الله شهید سید محمدعلی قاضی طباطبائی و دیگر علما بود.
خود ایشان متولد شهر تبریز است و تا شانزده سالگی، اواخر پانزده سالگی در تبریز بودند و به قم مهاجرت می‌کنند و محضر علما و مراجع بزرگ را درک می‌کنند؛ مدت کوتاهی به نجف اشرف مشرف می‌شوند و در درس مرحوم آیت الله العظمی سیدابوالقاسم خویی و آیت الله العظمی سیدمحمود شاهرودی حضور پیدا می‌کنند.اساتید ایشان در قم آیت الله میرزاعلی مشکینی، آیت الله جعفرسبحانی، امام خمینی، آیت الله سید محمدرضاگلپایگانی، آیت الله سید محمدباقر سلطانی و برخی از مدرسان دیگر بودند.
آنچه درزندگی این روحانی فعال و تأثیرگذار برجسته بود شروع کار قلم و ترجمه از سنین شانزده سالگی بود و لذا حاصل این دوران انتشار بیش از ۱۶۰ عنوان کتاب تالیف و ترجمه در موضوعات مختلف و همچنین برخی از آثار اندیشمندان اسلامی که به فراموشی می‌رفت را ایشان احیا و به جامعه معرفی کردند.
ایشان همچنین با مجلات، نشریات و روزنامه‌های اسلامی همکاری داشتند؛ خصوصاً مقالات بسیاری در روزنامه راه حق، ندای حق، وظیفه، مجله حکمت، سالنامه معارف اسلامی، مجله مکتب اسلام نیز از آغاز تأسیس عضو هیئت تحریریه آن مجله بودند. در مجله آستان قدس رضوی هنگامی‌که مرحوم استاد فخرالدین حجازی مدیریتش را عهده‌دار بود، مقالاتی از ایشان به چاپ رسید. در فصلنامه مکتب تشیع همچنین همکاری خاصی داشتند. مجلات نسل نو، پیام شادی و مجله الهادی به زبان عربی را دو سال مدیریت کرد و مقالاتی نیز در آنجا منتشر می‌کردند.
خود ایشان نشریه‌ای تحت عنوان بعثت داشتند؛ البته این نشریه در سالهای ۱۳۴۴-۴۵ به‌صورت مخفیانه در قم با همکاری مرحوم حجت الاسلام اکبرهاشمی رفسنجانی، حجت الاسلام علی حجتی کرمانی و حجت الاسلام سیدمحمود دعائی منتشر می‌شد؛ بعد از انقلاب نیز این نشریه را تا زمان حیاتشان ادامه دادند که از نشریات بسیار خوب در مسائل سیاسی و فرهنگی بود.
از ویژگی دیگر ایشان تأسیس مؤسسات اسلامی یا مشارکت در تأسیس مؤسسات اسلامی بود. همکاری با شرکت سهامی انتشار داشت، در تأسیس مؤسسه انتشارات بعثت با استاد فخرالدین حجازی همکاری داشت. در دارالتبلیغ اسلامی تا سالهای ۱۳۵۵ همکاری داشت. در تأسیس انتشارات شفق و خود ایشان مرکز بررسی‌های اسلامی را در سالهای ۱۳۵۴ تأسیس کردند و انتشارات شروق را در سالهای بعد از انقلاب راه‌اندازی کردند.
در سال ۱۳۶۰ به عنوان سفیر ایران در واتیکان مشغول به کار شد و مدت پنج سال در واتیکان و ایتالیا به فعالیت پرداخت. ازجمله شاخص ترین خدمات او در این دوره تأسیس مرکز «فرهنگى اسلامى اروپا» در رم در سال ۱۳۶۱ بود .همچنین ماهنامه‌اى به زبان انگلیسی «انکوائرى» و هفته نامه‌اى به عربى «العالم» در لندن- با همکارى وزارت ارشاد اسلامى- تاسیس است.
در سال ۱۳۹۰ با استفاده از کتابخانه شخصی بسیار مهمی که به لحاظ محتوا کتاب‌های سیاسی و تاریخ جهان اسلام داشتند ازجمله مجموعه‌های نفیسی از آثار اندیشمندان مصر، الجزایر، سودان، سوریه و لبنان ، کتابخانه‌ای در قم تأسیس کردند . زمین این کتابخانه را خودشان خریدند و ساختمان را با یک وام بانکی راه‌اندازی کردند که امروز یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌ها در قم محسوب می شود. به‌خصوص از این جهت که در شهرک طلاب قم بیش از ده هزار طلبه در آنجا زندگی می‌کنند تا قبل از تاسیس این کتابخانه فاقد کتابخانه بود.
حضور ایشان در کنفرانس‌ها و همایش‌های اسلامی از دهه ۴۰ به‌صورت یک فرد فعال چه قبل از انقلاب چه بعد از انقلاب قابل توجه بود. ازجمله همراه با دکتر سیدجعفر شهیدی و برخی از اندیشمندان دیگر ایرانی در همایش های مصر،الجزایر،پاکستان و هندوستان عمدتاً شرکت می کرد.
ارتباط با شخصیت‌های اسلامی در جهان اسلام، محققین، متفکرین یا سیاسیون اسلامی مثل احمد بن بلا، عمر تلمسانی رهبر اخوان المسلمین، دکتر یاسین رمضان از رهبران اخوان المسلمین و داماد شهید حسن البنا، شیخ عباس مدنی رهبر جبهه نجات اسلامی الجزایر و دیگر رهبران کشورهای اسلامی در مصر، الجزایر، پاکستان و کشمیر نیز مرتبط بودند.
از ویژگی‌های شخصیتی که می‌شود برای این استاد برجسته برشمرد اول آگاهی و شناخت از جامعیت اسلام بود که بدون آن‌که افراط و تفریطی در طرح مسائل داشته باشد همه جوانب را در ارائه مسائل اسلامی لحاظ می‌کرد، چه سیاسی، چه تاریخی، فرهنگی، فلسفی، عرفانی و اخلاقی لذا یک بُعدی حرکت نمی‌کرد.
دوم آگاهی به مقتضیات زمان و نیازهای نسل جوان به مسائل معنوی وبنیادی دینی ؛ درک اینکه به سؤالات، شبهات، ابهامات و القائاتی که از سوی دشمن مطرح می‌شود پاسخ داده شود. به همین منظور او در کتاب‌هایش چه ترجمه می‌کرد چه تألیف داشت به این مسائل به‌درستی می‌پرداخت در واقع او به ترجمه، تألیف یا احیای کتاب به‌عنوان یک تفاخر علمی نگاه نمی‌کرد، بلکه به‌عنوان یک وظیفه و مسئولیت شرعی نگاه مسئولانه وآگاهی بخش می‌کرد.
ویژه گی سوم فهم دین و سیاست با هم بود؛ که او همواره در احیای اندیشه سیاسی اسلام و اندیشه سیاست‌مداران اسلامی تلاش گسترده‌ای داشت.
ویژگی چهارم اینکه باتوجه به نفوذ فرهنگ منحط غرب که بعد از مشروطه در جامعه اسلامی به‌عنوان یک جریان الحادی و دنیوی حرکت می‌کرد او به‌دنبال معرفی و احیای آثار متفکران اسلام به جهان اسلام بود. به‌همین منظور بخش عمده آثار ترجمه او از متفکرانی چون سید قطب، محمد قطب، کلیم صدیقی و دیگر شخصیت‌های اسلامی در برقراری ارتباط بین ایران و جهان اسلام بود. مضافاً کتاب‌های بسیاری از فارسی به انگلیسی، فرانسه و عربی ترجمه می‌کرد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی یا با تأسیس مؤسسه اسلامی در رم بیش از ۱۲۰ عنوان کتاب شهیدآیت الله مطهری، امام خمینی، دکترعلی شریعتی و شخصیت‌های دیگر را ترجمه کرد و در اختیار غربی‌ها یا در اختیار مسلمانانی که در اروپا و امریکا زندگی می‌کنند قرار داد.
کتاب قرآن مجید را به ایتالیایی ترجمه کرد؛ خودشان می‌گفتند روزی خدمت امام عرض کردم که قرآنی در ایتالیا ترجمه شده که پیامبر را پادشاه نوشته،و از این نوع تحریف ها در ترجمه وارد کردند. امام فرمودند شما بدهید ترجمه جدیدی شود که ترجمه کردند و چندین بار این قرآن در ایتالیا تجدید چاپ شد. همچنین نهج‌البلاغه را به زبان ایتالیایی ترجمه کردند که مورد اقبال و استقبال قرار گرفت، حتی در یکی از دانشگاه‌ها به‌عنوان یک متن درسی و تحقیقاتی مورد توجه اساتید قرار گرفت.ارتباطات دیگری هم با مححقان و اندیشمندان و مسلمانان در اروپا و بویژه در ایتالیا برقرار کرده بودند.
اما آنچه که می‌توانیم در مورد آثار ایشان بگوییم مرحله اول او یک سیدجمال شناس برجسته بود که پیرامون سیدجمال الدین اسدآبادی از نوجوانی شروع به تحقیق کرده بود؛ این هم به سه دلیل بود: یک اینکه اولین نهضت اسلامی در جهان اسلام به تعبیر شهید آیت الله مطهری توسط سیدجمال الدین اسدآبادی شروع شد. دوم ویژگی سیدجمال، مبارزه علیه استبداد و استعمار بود که باعث بیداری و تقابل جهان اسلام در برابر استعمار غرب خصوصاً در آن روزگار، انگلستان شد. سوم آثار سیدجمال الدین اسدآبادی بود که هنوز هم برخی از آثار پیام جدیدی برای جامعه اسلامی دارد.
اگرچه دشمنان اسلام چه در داخل و چه در خارج و مخالفین و معاندین مرجعیت و روحانیت تلاش مذبوحانه‌ای را شروع کردند تا شخصیت سیدجمال را خدشه‌دار کنند، اما متفکرین ما مثل علامه محمد اقبال لاهوری، شیخ محمد عبده که شاگرد سید جمال بود، شهیدآیت الله مطهری، عبدالرحمان کواکبی و دیگران سعی در احیای شخصیت سید جمال کردند.
در ایران محققین و نویسندگانی داشتیم امثال استاد سیدمحمد محیط طباطبائی و آقای صدرالله واثقی که تحقیقاتی در مورد سیدجمال انجام داده بودند و برخی از فراماسون‌ها سعی کردند شخصیت سیدجمال را تحریف کنند اما او اولین اثرش در مورد سیدجمال الدین مربوط به ۱۳۳۶ بوده که هنوز به بیست سالگی نرسیده بود و تا سالهای بعد بیش از ۲۵ جلد کتاب در مورد سیدجمال الدین منتشر کرد و حتی آثار سیدجمال، نامه‌ها و عروه‌الوثقی سیدجمال را با مقدمه و حواشی منتشر کرد، رسائل فلسفی و عرفانی سیدجمال و مقالات و رسائل سیدجمال را منتشر کرد، روزنامه ضیاءالخافقین را که سیدجمال در لندن منتشر کرده بود تجدید چاپ نمود، تاریخ اجمالی از افغانستان را که سیدجمال نوشته بود ، در ایران انتشار داد. خاطرات ، نوشته‌ها، نامه‌ها و مجموعه رسائل و مقالات سید جمال الدین اسدآبادی را منتشر کرد، و دورانی که ایشان در مصر بود نه جلد کتاب براساس آثار اندیشمندان در مورد سیدجمال در قاهره منتشر کرد که مورد استقبال قرار گرفت و در این‌جا آن نه جلد کتاب را تجدید چاپ نمود.
از دیگر آثاری که در مورد سیدجمال منتشر کرد دو جلد یادنامه بود که در سال ۱۳۵۶ انتشار داد، اسناد وزارت امور خارجه انگلستان را در مورد سیدجمال منتشر کرد، کتاب مفاخر شرق که از آثار استاد سیدغلامرضا سعیدی را که در مورد علامه محمد اقبال لاهوری و سیدجمال بود،با مقدمه و حواشی توضیحی تجدید چاپ نمود. کتاب سیدجمال الدین و بیداری مشرق زمین اثر تحقیقاتی استاد محیط طباطبائی سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۴۰ بود. مجموعه مقالاتی که در مطبوعات نوشته می‌شد به‌صورت یک کتاب برجسته‌ای منتشر کرد. یک کتاب‌شناسی توصیفی نیز در ۲۰۰ صفحه در مورد سیدجمال انتشار داد که جزو آثار برجسته این محقق است.
حجت الاسلام سید هادی خسروشاهی در زمینه رجال شناسی و تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی از ایشان بیش از ۴۰ عنوان کتاب داریم که بنده چند عنوان از مهم ترین ها را خدمتتون عرض می‌کنیم:
• شرح زندگانی آیت الله سیدمرتضی خسروشاهی.
• اسرائیل عامل امپریالیست؛ که اثر شادروان جلال آل احمد بود و ایشان با مقدمه و حواشی سال ۱۳۵۶ ابتدا به‌صورت مخفی و در سال ۱۳۵۷ به‌صورت علنی منتشر کرد.
• مسلمانان هند و کشمیر؛ که جنایات هندی‌ها در قتل عام رهبران نهضت اسلامی کشمیر کرده بودند.
• مبارزات ضد استعماری سیدجمال؛ در عرصه جمال شناسی.
• نبرد اسلام در آفریقا؛ که مجموعه مقالات ایشان در مجله درس‌هایی از مکتب اسلام در دو جلد منتشر شد. این کتاب بر اساس تحقیقات و مطالعات ایشان درباره زندگی مسلمانان سیاه پوست آفریقایی که در آمریکا زندگی می کردند ، نوشته شده بود.
• کتاب اسرائیل پایگاه امپریالیسم از تحقیقات خود ایشان بود.
• کتاب مسئله فلسطین و ماهیت صهیونیست؛ که راشد الغنوشی از متفکرین اسلامی نوشته بود و ایشان با ترجمه و حواشی منتشر کرد.
• کتاب امام خمینی تنها گزینه سنی و شیعه.
• مسئله فلسطین؛ اثر اندیشمند اسلامی شهید دکتر فتحی شقاقی بود که کتاب بسیار برجسته‌ای است.
• یادنامه امام موسی صدر؛ در دو جلد که جلد اول ۵۵۲ صفحه، جلد دوم ۴۰۰ صفحه بود.
• کتاب علمای آذربایجان و خاندان خسروشاهی؛
• زندگی و مبارزات شیخ محمد خیابانی؛ که بسیاری از حقایق و واقعیت‌هایی که یا ناگفته مانده بود یا احیاناً توسط برخی از نویسندگان و مورخین در مورد شخصیت شیخ تحریف کرده بودند منتشر کرد.
• کتابی تحقیقی درباره شهیدمیرزا علی ثقه الاسلام تبریزی؛ که به‌عنوان شهید نامدار عاشورا در ۱۳۳۰ قمری به‌دست متجاوزین روسیه تزاری در تبریز اعدام شده بود، تحقیقات بسیار جالب و قابل توجه بود که توسط ایشان انتشار پیدا کرد.
• پیرامون نهضت های اسلامی در ایران و جهان اسلام ازجمله درباره فدائیان اسلام، تاریخ و اندیشه شهید حجت الاسلام سیدمجتبی نواب صفوی کار پژوهشی کرده بود.
• پیرامون اخوان المسلمین یکی از بزرگ‌ترین حرکتهای اسلامی در جهان اسلام نوشته دکتر اسحاق موسی الحسینی با ترجمه و حواشی سید هادی خسرو شاهی منتشر شد.
• حرکت اسلامی فلسطین؛ در دوجلد.
• جهاد اسلامی؛ نوشته شهید دکتر فتحی شقاقی.
• کتاب مسائل نهضت‌های اسلامی؛ دکتر کلیم صدیقی.
• نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی؛ در دوجلد از آثار کلیم صدیقی بود که از فعالان انجمن اسلامی لندن بود.
• حرکت اسلامی در لبنان.
• ترجمه حرکت اسلامی در سودان؛ البته سودان نوشته حسن ترابی بود.
• دو جلد کتاب نیز ریچارد میشل درباره اخوان المسلمین نوشته بود که هردو را ترجمه و با مقدمه و در مواردی نیز با حواشی به دست انتشار سپرد.
• نهضت اسلامی افغانستان؛ که توسط وزارت امور خارجه این کتاب در دو جلد منتشر شد.
• حرکتهای اسلامی فلسطین بعد از پیروزی انقلاب اسلامی؛ که در حقیقت حرکت فلسطین صبقه اسلامیت گرفت.
• حرکت اسلامی الجزایر؛ که از کارهای بسیار جالب ایشان بود.
• یادواره شهید حجت الاسلام نواب صفوی؛ در ۴۰۰ صفحه علاوه بر آن کتابی که در مورد فدائیان اسلام نوشته بود.
• پاسخ به برخی از القائات و شبهاتی که مخالفین و معارضین یا افراد فاقد آگاهی نسبت به شهید سید مجتبی نواب صفوی رهبر فدائیان اسلام ارائه داده بودند ایشان در آنجا پاسخ داده است.
• جنبش ملت اسلام در آمریکا؛ البته کتابی نیز قبل از انقلاب به نام اسلام در امریکا منتشر کرد.
• انتشار فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر
از کارهای ماندگار ایشان که امیدواریم دیگران ادامه دهند انتشار فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر بود که در ۲۵ شماره و هر جلد بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ صفحه مجموعه مقالاتی بود که در تاریخ معاصر از مشروطه تا انقلاب اسلامی، خصوصاً بررسی جریانات اسلامی و یا نقد جریانات ملی‌گرایی یا غرب‌گرایی را مورد بررسی قرار دادند. در واقع یک دوره تاریخ تحولات ایران و جهان اسلام و تحلیل نقش شخصیت های اسلامی در عرصه دین و سیاست را ارائه کرده است.
* جناب آقای تبریزی با توجه به مجموعه مواردی که فرمودید می توان نتیجه گرفت این شخصیت بزرگوار یک حرکت اساسی نیز در زمینه وحدت کشورهای اسلامی داشته است؛ اگر راجع به این جنبه زندگی مرحوم خسروشاهی توضیحاتی بفرمائید ممنون می‌شوم.
بنده از سالهای ۱۳۴۶با ایشان آشنا شدم و این ارتباط بصورت مستمر ادامه داد بطوریکه هرموقع به قم سفر می‌کردم خدمت ایشان می‌رسیدم؛ از سال ۱۳۵۰ که در مؤسسه بعثت بودم این ارتباط بیشتر و گسترده تر شد. حتی گاهی که تهران تشریف می‌آوردند لطف می‌کردند و به منزل ما هم می‌آمدند و آخرین ارتباط ما کم‌تر از یک ماه قبل از رحلتشان بود.
ایشان چون غرب را می‌شناخت، حرکت استعماری غرب چه در فرهنگ چه در سیاست در سلطه‌گری، راه برون رفت از این حرکت را وحدت جهان اسلام و ارتباط بین مسلمانان جهان می‌دانست. براین اساس ارتباطی که با عمر التلمسانی رهبر اخوان المسلمین و سایرشخصیت‌های اسلامی داشت قبل از اینکه ایشان به مصر بروند و به‌عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران باشند با دانشگاه الازهر مرتبط بودند و مقاله هایی از نشریات مصری به فارسی ترجمه می‌کردند یا کتاب‌های ایران را به آنجا می‌فرستادند.
مرحوم سید هادی خسرو شاهی کتابی در مورد تقریب جهان اسلام بعد از انقلاب تدوین کردند؛ که در این کتاب از نقشه‌های استعمار برای ایجاد تفرقه و اختلاف بین مسلمانان جهان پرده بر می دارد. این را سیدجمال الدین نیز مطرح می‌کند که استعمار یا انگلستان به‌دنبال اختلاف در جهان اسلام هستند. مرحوم عبدالرحمان کواکبی نیز در آثارش به این بلای خانمان سوز در جهان اسلام اشاراتی دارد، خصوصاً طرح اختلاف شیعه و سنی.
ایشان فقط مترجم نبود بلکه ارتباطات گسترده ای داشت؛ مثلا وقتی قبل از انقلاب به مکه می‌رفتند با کاروان حسینیه ارشاد یک سفری استاد فخرالدین حجازی بود و می‌گفت وقتی که ما با هم به دانشگاه مدینه رفتیم دیدم ایشان چگونه با اساتید و نویسندگان آنجا دوستی صمیمی دارد، وقتی که صحبت می‌کنند انگار که با یک شخصیت داخلی صحبت می‌کند.
ارتباطی که ایشان در لبنان با امام موسی صدر داشت یا شیخ سعید شعبان رهبر جریان اسلامی در لبنان. تمام این حرکت‌ها را هم فکراً، هم عملاً و هم سیاسی ایشان با رهبران جهان اسلام ادامه می‌داد و لذا هیچ‌وقت او از این قضیه غافل نبود. احیای کتاب جرجی جرداق، امام علی(ع) صدای عدالت و انسانیت را ایشان در ایران ترجمه و منتشر کرد. آثار سید قطب، محمد قطب، برخی رهبران حتی آن‌هایی که خودش فرصت نداشت به دیگر فضلا می‌داد تا آن‌ها ترجمه کنند یا برخی مثل عدالت اجتماعی در اسلام یا اسلام و مادی‌گری محمد قطب را با همراهی برخی از افاضل منتشر کرد.
از احمد بن بلا رئیس جمهوری برکنار شده الجزایر خاطراتی نقل می‌کرد، زمانی‌که کودتا شد و ایشان بعد از زندان به سوئیس می‌آیند در سوئیس با ایشان مرتبط بود. با کلیم صدیقی در کنفرانسی که در لندن یا در جایی دیگر برگزار شد ارتباط داشت. همانطور که عرض کردم حضورش در همایش‌ها و کنفرانس‌های اسلامی چه قبل از انقلاب چه بعد از انقلاب از ایشان چهره جهانی ساخته بود.
یکی از اساتید نقل می‌کرد که حجت الاسلام خسروشاهی در مصر، پاکستان، عراق و الجزایر بیش از ایران شهرت دارد. همه او را در آنجا به‌عنوان یک متفکر اسلامی ایرانی می‌شناسند و به محض اینکه حرکت‌ها شروع می‌شد او ارتباط می‌گرفت، علی‌رغم اینکه فرانسوی‌ها نهضت اسلامی عباس مدنی رهبر جبهه نجات اسلامی در الجزایر را به شکست کشاندند ایشان با عباس مدنی مرتبط بود. یا حامد آلگار که از محققین و مورخین خصوصاً در باره انقلاب اسلامی و امام خمینی آثاری دارد از همان سالهای دهه ۴۰ با او ارتباط نزدیکی داشت.
یا مثلاً در مورد علامه اقبال لاهوری با برخی اقبال‌شناسان پاکستان، با برخی از متفکرین ترکیه ارتباط داشت؛ چون ایشان علاوه بر ترکی آذربایجانی به ترکی استانبولی آشنا بود و هم از آنجا ترجمه می‌کرد و هم خودش به آن زبان می‌نوشت. با مرحوم آیت الله علامه سید محمدحسین فضل الله مرتبط بود، با شخصیت‌های فلسطین… یعنی حجم ارتباط ایشان با شخصیت‌های اسلامی گسترده بود، با شیخ محمد طنطاوی، شیخ الازهر یا دیگران نیز همینطور.اگر بخواهم شمارش کنم یک بحث مفصل لازم دارد که اگر توفیق بود در آینده با عنوان کتاب شناسی توصیفی این اندیشمندبرجسته گزارش تفصیلی ارائه خواهم کرد انشاء الله .
در داخل نیز یک روحیه وحدت‌گرا با حفظ اصول داشت؛ بعضی‌ها وحدت‌گرا هستند، اصول و معیارها را رها می‌کنند، بعضی‌ها روی اصول هستند ولی باتوجه به اصول ارتباط با شخصیت‌های داخل را ندارند؛ او نه، با جلال آل احمد، شریعتی، آیت الله طالقانی، دوران نوجوانی با شهید نواب صفوی و آیت الله کاشانی مرتبط بود و از هرکدام این‌ها خاطراتی داشت و مضافاً درس می‌گرفت. یعنی تجربیات اندیشمندان ایران و جهان اسلام را در مرحله عمل به‌کار می‌گرفت و بیش از آن‌که بخواهد وارد درگیری‌های سیاسی شود در حرکت فهم، رشد و توسعه اندیشه اسلامی تلاش می‌کرد.
مجموعه خاطرات مستند ۳۲ جلدی ایشان از شخصیت های برجسته داخل و خارج از سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۹۸ نشانگر ارتباط گسترده ایشان با شخصیت های برجسته و تاثیرگذار د رایران و جهان اسلام است. گرچه در مورد بسیاری از این شخصیت خاطرات ایشان منتشر نشده یا فرصت نگارش پیدا نکردند.
ایشان همچنین ده جلد کتاب اسنادی تحت عنوان اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده است، البته این مجموعه می‌بایست بیست جلد باشد که امیدواریم مجلدات بعدی آن انتشار پیدا کند. خاطراتی نیز خود ایشان تدوین کرد که نیاز به اسناد ساواک بود در اسناد پرونده ساواک ایشان اسناد بسیار مهم و گزارش هایی وجود دارد؛ البته در اسناد آیت الله ناصر مکارم، آیت الله حسین نوری و دیگران هم از ایشان اسنادی وجود دارد. این مجموعه اسناد را گرفتند و با خاطراتشان و یا باید به نوعی بگویم مستند کردن اسنادشان کاری کردند که امیدواریم آن هم توسط انتشارات شروق، انتشار پیدا کند.درباره آثار اسلامی ایشان در چهلم ایشان یک بحث مجزایی در مورد آثار معارف اسلامی، احیای آثار علامه طباطبائی و دیگران انشاءالله اگر توفیقی بود در خدمتتان هستم.
* از اینکه وقت خود را در اختیار موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی قرار دادید بسیار سپاسگزاریم امیدواریم این مصاحبه توانسته باشد کمک کند به معرفی ابعاد شخصیتی و آثار این اندیشمند بزرگ.
گفتنی است پیکر این عالم وارسته پس از انتقال به شهر قم، در آرامستان بهشت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی