نیم نگاهی به زندگی و آثار مجید امین مؤید
شماری از فعالان عرصه مبارزات سیاسی و اجتماعی کشورمان با آثار فکری و قلمی‌خود در زمینه هنر و ادبیات نیز، تحول آفرین بوده اند. یکی از کوشندگان پرآوازه این راه مجید امین مؤید هست که جزو اولین شناسندگان آرتور میلر، برتولت برشت، آرنولد‌هاوزر، در ایران می‌باشد. او با ترجمه آثاری چون “تاریخ اجتماعی هنر” اثر آرنولد‌هاوزر، “رابطه هنر و واقعیت از دیدگاه زیباشناسی” اثر چرنیشفسکی و تألیف “سیری در اندیشه‌های برشت” در سالهای قبل از انقلاب، نقش سازنده ای در تکامل اندیشه هنری و درک زیبائی شناسانه نویسندگان، هنرمندان و خوانندگان این مرز و بوم داشته است. آنچه ارزش کار او را دوچندان می‌کند اینست که او بیشتر آثارش را در زندان ترجمه و تألیف کرده است.
م- امین مؤید در شانزدهم خرداد ۱۳۰۹ خورشیدی در محله “دوره چی” تبریز چشم به جهان گشود. پدرش پیله وری تنگدست، اما سخت کوش، روشن بین و درستکار و مادرش نیز مؤمنه بانویی بوده خوش قلب، خانه دار و کم توقع. مجید در دامان چنین خانواده ای پرورش یافت. انسان دوستی و مهرورزی آموخت، صبور و متکی به نفس بار آمد. خصیصه‌هایی که زیربنای استوار منش و بینش بعدی او شدند. مجید به سن مدرسه که رسید پای به دبستان گذاشت با شور و شوق فراوان به تحصیل پرداخت کلاس چهارم ابتدائی بود که احساس کرد کتابهای درسی او را اقناع نمی‌کند، غلیرغم تنگدستی و محرومیت با تهیه و مطالعه کتابهای غیردرسی همچون امیرارسلان، اسکندرنامه، بوسه عذرا، کنت مونت کریستو و … می‌پردازد. عشق به کتاب و کشش فوق العاده اش به مطالعه آنچنان بود که هر کتابی را ه به چنگ اش می‌افتاد با اشتیاق تمام می‌خواند. ولی این روال چندان نمی‌پاید، با مرگ پدر در سال ۱۳۲۲ بحران مالی گریبانگیر خانواده می‌شود. مجید به زعم میل باطنی اش به کار روی می‌آورد و در فروشگاه چرم فروشی توکلی به عنوان حسابدار به کار می‌پردازد در محیط جدید چشم اش به واقعیت‌های زندگی گشوده می‌شود. چهره کریه فقر و بی عدالتی با تمامی‌جوانب اش بر او آشکار می‌شود. تضاد فقر و غنا، درد و بیدردی، ستم ملی ستم طبقاتی، اندیشه عدالت جویی و حس مبارزه را در او بیدار می‌کند. او هم از مدرسه اجتماع می‌آموزد و هم به مطالعه شخصی می‌پردازد، کم کم حس می‌کند حرفی برای گفتن دارد، دست به قلم می‌برد، از دیده‌ها، شنیده‌ها و خوانده‌هایش داستانگونه‌هایی می‌نویسد، از این رهگذر استعداد ادبی اش شکوفا می‌شود.
تا اینکه حوادث روزگار م – امین مؤید سرزنده و پویا را، از پیچ و خمهای فراوان زندگی، عبور داده و بسوی کار و زار پرشور مبارزات اجتماعی سوق می‌دهد. امین مؤید که جوانی است که با شیفتگی و شورندگی اینک به جستجوی یک فضای فرهنگی باز و گسترده و عاری از ناسازی و دژخویی است؛ فضا و عرصه ای که او بتواند، میل شورانگیزش به خواندن و نوشتن را در آنجا اقناع کند و از زندگی و آرزوهای نجیب مردم دیارش، از زبان و ادبیات مادری اش، گفتنی‌ها گوید، که با انتشار روزنامه آذربایجان (۱۳۳۰)، آن افق تازه در برابرش گشوده می‌شود و او به عضویت تحریریه روزنامه در می‌آید. بدینوسیله زمینه ای فراهم می‌آید که او آرزوهایش را جامه عمل بپوشاند. اما افسوس که با کودتای ۲۸ مرداد محیط خفقان و سرکوب بر کشور حاکم می‌شود. او نیز در سال ۱۳۳۳ به جرم عضویت در تحریریه آذربایجان در دادگاه نظامی‌به یکسال حبس محکوم می‌شود. سال ۱۳۳۴ آزاد می‌شود.
سالهای ۳۸-۱۳۳۷ با تشدید مبارزات مردمی، اعتراضات و اعتصابات شروع می‌شود: اعتصاب دانشگاهیان تبریز در سال ۳۷، اعتصاب کارگران کوره پز خانه‌های تهراه در سال ۳۸، اعتصاب تاکسی رانان تهران، نانوایان تبریز، و افزایش نارضایتی عمومی‌هیئت حاکمه را به وحشت می‌اندازد. عمال رژیم برای زهرچشم گرفتن از مردم، توطئه سرکوبی مبارزات مردم را در دستور کار قرار می‌دهند. بدین خاطر عده ای از فعالان سیاسی اجتماعی را در آذربایجان، کردستان، تهران و از جمله امین مؤید را دستگیر و در دادگاه نظامی‌محاکمه و به اعدام محکوم می‌کنند. پنج نفر از یاران امین مؤید در ۱۴/۲/۱۳۳۹ در تبریز تیرباران می‌شوند. اما، اعتراضات جهانی و اختلافات درون حکومتی و اجرای طرح کندی که به سقوط دولت دکتر اقبال و روی کار آمدن دولت علی امینی منجر می‌شود، در نتیجه اعدام‌ها نیز متوقف می‌شود. الموتی به وزارت دادگستری گمارده می‌شود. حکم اعدام امی‌مؤید که ۷ ماه در زیر اعدام بود، شکسته و به حبس ابد تقلیل می‌یابد. او تا سال ۱۳۵۶ در زندانهای قزل قلعه، قصر، عادل آباد شیراز و … در معرض انواع شکنجه‌های روحی و جسمی، قرار گرفت، توهین و هتک حرمت و بی عدالتی را که در حق او و یارانش اعمال می‌شد با سرافرازی تحمل کرد. خود در این مورد می‌گوید: “زندان تمامی‌لحظاتش غیرعادی اند، چرا که وقوع هر گونه اتفاقی در آن امکان پذیر است، زندان هر ثانیه اش امید، اضطراب، دلهره، تحقیر، ایستادگی و مبارزه است”. که او، خود ۱۸ سال این ثانیه‌ها را زیسته است.
حبس ابد، موقعیت ویژه ای بود، که او در آن قرار گرفته بود. در این موقعیت تمامی‌ارتباطهایش با محیط اجتماعی، خانواده، دوستان و … قطع شده بود. به عبارتی به پوسیدن تدریجی و تحلیل رفتن در دالانی سرد و بی روح و بی آفتاب و امید محکوم شده بود. اما امین مؤید عاشق زندگی با امید به فردای روشن، ایمان به انسان، و با شور درونی اش راهی دیگر گونه به سوی مردمش می‌گشاید، راهی مطمئن و روشن ادبیات. این یگانه راه ارتباط او با جهان بیرون است. از اینطریق، امین مؤید ادبیات میهنش را با ادبیات جهانی پیوند می‌زند و با ترجمه آثار نویسندگان و اندیشمندان برجسته جهانی و انتشار آنها در بیرون از زندان، بار دیگر در مبارزات مردم سرزمین اش سهیم می‌شود.
دهه چهل دهه شکوفائی ادبیات و هنر و بویژه نمایشنامه نویسی و تئاتر در ایران … بود. از این روی امین مؤید هم با انتخاب و ترجمه آثاری از نویسندگان مطرح آن روز از جمله برتولت برشت، آرتور میلر، شون اوکیسی، تنسی ویلیامز و … در گُسترش و تعمیق هنر نمایشی و همچنین افزایش آگاهی مردم نقش ارزنده ای ایفا می‌کند.
امین مؤید جرء اولین شناسندگان آرتور میلر نمایشنامه نویس برجسته آمریکایی و یکی از بزرگترین نویسندگان جهان است. نویسنده ای که با آثارش چهره غیرانسانی و مخوف سرمایه داری آمریکا و گردانندگان دادگاه مکارتیسم به نمایش می‌گذارد و با تصویر زندگی مردم فرودست و آواره، مثل مهاجران نیویورک نیز حس همدردی و نوع دوستی را در بینندگانش بر می‌انگیزد.
او همچنین به آثار اوکیسی، نمایشنامه نویس پرآوازه ایرلند، که در آثارش سیمای جنگ افروزان، میهن پرستان دروغین احمق‌ها، پهلوان پنبه‌ها، را با حقارت و پستی و دورویی، سودجویی شان به شیوه کمدی تراژدی افشا می‌کند، روی می‌آورد.
یا خود تنسی ویلیامز را انتخاب می‌کند، نویسنده ای که شخصاً فقر و ناداری را تجربه کرده و آنها را با زندگی مردم فرودست در آمیخته و با حوادث و رخدادهای محیط زندگی اش پیوند زده و در آثار خویش در معرض دید هنرپذیران قرار داده است و …
همچنین با ترجمه آثار نمایشی برشت و نیز نگارش رساله بسیار ارجمند و آگاهی بخش “سیری در اندیشه‌های برشت” سیمای مردمی‌برشت هنرمند، نویسنده و فعال اجتماعی را با استادی تمام ترسیم کرده است. همین بس که محمود دولت آبادی، نویسنده نامدار ایران که خود از اهالی تئاتر نیز هست، درباره این اثر می‌نویسد*:
“سیری در اندیشه‌های برشت که بعد از چند سال به صورت کتابی مستقل و عاری از هر پیرایه ای، با قیمتی در توان خرید همگان به دست می‌آید، نمایشگر کاوشی بی ریا در مضمون آثار برشت است، با بیانی صریح و روشن، که از ابتدا تو در می‌یابی با مؤلفی سر و کار داری که هرگز خیال ندارد با الفاظ به خودش مشغولیت کند و دوائی را با آب و قند به تو بخوراند. بی هیچ پیچیدگی ای، از دیدگاه علمی‌به موضوع هنر و چگونگی آن در جوامع سوداگر می‌پردازد
یکی از آثار برجسته و بی نظیری که امین مؤید ترجمه کرده، تاریخ اجتماعی هنر اثر آرنولد‌هاوزر فیلسوف و هنرشناس نامدار مجار است. این اثر نه تنها در بین آثار ترجمه ای امین مؤید، بلکه در میان دیگر آثار ترجمه شده در زمینه این موضوع، یگانه و بی بدیل است. مترجم که امین مؤید باشد، خود هنرشناس است و چندی نیز در دانشگاه فلسفه هنر تدریس کرده و آثاری هم در زمینه هنر تألیف و ترجمه کرده، درباره این اثر چنین می‌نویسد: “آرنولد‌هاوزر سیر تکاملی هنر را از عصر جادو تا عصر فیلم، در این اثر بررسی کرده و با دقت و موشکافی بی مانند و با پرهیز از کوته نظری و با بهره جویی از گنجینه عظیم اطلاعات عمیق خویش و سی سال پژوهش و رنج، کتابی نوشته است که به قول آن نویسنده در سراسرش حتی یک جمله کم ارزش پیدا نمی‌شود …”
امین مؤید در پیشگفتار چاپ سوم این اثر، همچنین از چگونگی آشنایی با اثر و روال ترجمه اش می‌گوید: “در دهه چهل بود که با نام “آرنولد‌هاوزر” و کارهایش آشنا شدم، زنده یاد فیروز شیروانلو که یک سال حبس کشید دوره چهار جلدی “تاریخ اجتماعی هنر” را از اروپا آورده بود و در اختیار داشت و چند روزی آنها را در اختیار من قرار داد و نخستین بهره‌ها را در آن روزها از این اثر بردم و تأثیری دیرپا و ماندنی در من کرد …”
امین مؤید دوباره در اوایل دهه پنجاه در زندان عادل آباد شیراز به تاریخ اجتماعی هنر مراجعه می‌کند و این بار به قصد ترجمه، کتاب را تهیه می‌کند. حال بخوانید که ترجمه و بیرون فرستادنش به چه طریق بود.
“… چاره ای که یافتم این بود که مطالب کتاب را توی نامه‌هائی که به دخترم می‌نوشتم بگنجانم و بفرستم و همین کار را کردم. دو سه خط اول نامه احوال پرسی ساده بود و بلافاصله وارد مطلب می‌شدم و کتاب را به تدریج می‌نوشتم، جلد اول به همین ترتیب به بیرون منتقل شد. جلد دوم را نیز بر همین روال می‌نوشتم که گویا پلیس نگران می‌شود و نوشته‌ها را به ساواک می‌فرستد و از آن پس نامه‌ها پس ار رؤیت ساواک به خانواده می‌رسید تا یواش یواش به مانع تراشی آغاز کردند…”
آثار قلمی‌م. مؤید حوزه وسیعی از ترجمه، تألیف، زمینه‌های هنری، اجتماعی و ویراستاری را در بر می‌گیرد که عنوان‌های بخشی از آنها در پایان این نوشته خواهد آمد.
او که در نیمه‌های دهه هشتاد عمر خویش است، در تهران زندگی می‌کند. صبح تا شب کار اداری برای امرار معاش و در اوقات فراغت ترجمه و تألیف هم اکنون عضو کانون نویسندگان ایران است و خاطراتش را می‌نویسد.
امین مؤید با آنکه بحرانهای سختی را از سر گذرانده و آزمونهای تابسوزی را تاب آورده است اما همچنان چالاک است، با چشمانی مهربان و تبسمی‌که چهره گندمگون اش را زیباتر می‌کند. مردی ساده، صمیمی‌با غرور نجیب انسانی. تو را با گفته‌هایش می‌پالاید، در دلت شعله‌های امید و عشق را می‌افروزد و برای زیستن و مهرورزیدن می‌انگیزاند. دوست داری تا دوباره بازش بینی تا ورق دیگری از اعماق روحش را بر تو بگشاید.
احساس می‌کنم که با گفتگویم استاد را خسته کرده ام. وقت نیز تنگ است. و من، به دنبال بهانه ای هستم که او را با خودش تنها بگذارم. چه بهنگام نوه اش تا دم اطاق کارش می‌آید و او را صدا می‌زند؟ “بابا مجید” و او پاسخ اش می‌هد: “جان بابا”. من نیز با امین مؤید خداحافظی می‌کنم و بابابزرگ و نوه اش را تنها می‌گذارم.
در راه با خود می‌اندیشم که: زندگی چه رازها که ندارد؛ از خاکستر جنبش‌های رهایی بخش و عدالتخواهانه بعد از مشروطیت ققنوسانی سربرآوردند، با آمال و ائده الهای پدران خویش بالیدند، دوشادوش و پیشاپیش مردم خویش با صاحبان زر و زور و دست نشاندگان بیگانه در افتادند؛ حماسه‌ها آفریده و مرارت‌ها کشیدند. اما لحظه ای از راه خویش پای پس ننهادند. اینان که با رنج شکنجه‌ها، تبعیدها، ناداری‌ها و بی عدالتی‌ها در جان؛ داغ یاران به خون خفته و پرپر گشته بر دل؛ از درازنای یکی از هیجان انگیزترین، مخوف ترین، پرحادثه ترین و پیچیده ترین دوران تاریخ کشورمان گذشته اند، و اینک پیرانه سر بر فراز رنج و ناکامی‌های مردم خویش و جهان، در آن سوی افق‌های به تاریکی نشسته آفتاب فرداها را که بر سپیده دمان مردم جهان لبخند می‌زند، می‌بینند و بر خود می‌بالند.
م. امین مؤید خود از چنین مردانی است!
رد گفت و گزار سپند، محمود دولت آبادی، نشر چشمه، ۱۳۷۱، ص ۶۹-۶۸
آثار چاپ شده:
- نمایشنامه چشم اندازی از پل، اثر آرتور میلر، کتاب هفته با همکاری آقای کاظم پرکار.
- نمایشنامه جادوگران شهر سیلم (بوته آزمایش) اثر آرتور میلر، چاپ انتشارات روز.
- قدرت تولید از ژان فوراستیه کارشناس اقتصادی میتلو کس چاپ دوم، انتشارات رز.
- نمایشنامه آدم آدم است، برتولت برشت، چاپ پنجم، انتشارات رز.
- نمایشنامه دایره گچی قفقازی از برتولت برشت چاپ پنجم، انتشارات رز.
- سیری در اندیشه برشت، چاپ‌های مکرر، انتشارات رز.
- هنرهای نمایشی سنتی وسایل ارتباط جمعی در هند اثر تحقیقی چاپ یونسکو، ۱۳۵۷٫
- نمایشنامه ماجراهای نیمه شب از شون اوکیسی، انتشارات رز.
- نمایشنامه هنل گرهارد‌هاپتمن، انتشارات رز.
- رومان مادر اثر خانم پرل. س. باک، انتشارات رز.
- مرگ آرام اثر خانم سیمون دوبووار، انتشارات رز.
- رابطه هنر با واقعیت از دیدگاه زیباشناسی اثر چرنیشفسکی، انتشارات رز.
- تاریخ اجتماعی هنر اثر آرنول‌هاوزر، چاپ اول انتشارات چاپخش و .. چاپ سوم، انتشارات دنیای نو
- موسی اثر هوارد فاوست، انتشارات چاپخش.
- انقلاب کبیر فرانسه و پیامدهای جهانی آن اثر جرج روده، انتشارات اشاره.
- چاپ چند داستان کوتاه و مقاله در کتاب هفته.
آثار چاپ نشده:
- نمایشنامه ریشه‌ها عمیق است اثری از دو نویسنده امریکایی با همکاری آقای کاظم پرکار.
- نمایشنامه خال گل سرخ اثر تنسی ویلیامز.
- گرسنه اثر خانم دوریس لسینگ نویسنده مطرح انگلیسی متولد ایران.
- تئاتر برتولت برشت اثری تحقیقی در مورد برشت.
- و آثار و …