تبریز ، خاستگاه خط نستعلیق
با ورود آئین مقدس اسلام به ایران خط کوفی نیز که قرآن مجید بدان خط نوشته میشده در ایران معمول گردید . تا قرن چهارم ، کوفی یگانه خط کتابت مسلمانان بود، در این قرن علی بن مقله فارسی وزیر المقتدر باللّه و الراضی باللّه ، تفننی در خط کوفی به عمل آورد و تغییراتی در آن صورت داد و خطوط زیبای مناسب با طبع زیبا پسند ایرانی ، یعنی خط های محقق ریحان، ثلث، توقیع و رقاع و ضمایم شیوه اخیر یعنی غبار و طومار را اختراع نمود .
این خطوط مورد استقبال هنرمندان آینده قرار گرفت، علی بن کاتب معروف به ابن البواب ، خوشنویس معروف عصر دیلمیان شیوه ابن مقله را تنقیح کرد و راه را برای خوشنویسان بعدی هموارتر ساخت ، نوبت به یاقوت متسعصمی رسید ، وی زندگی خود را صرف تحریر و تعلیم شاگردان نمود ، هر روز دو جزء قرآن مینوشت و هفتاد شاگرد را تعلیم میداد و هرگز اظهارخستگی نمیکرد .
مبارک شاه زرین قلم تبریزی ، یوسف مشهدی و سید حیدر جلی نویس از شاگردان برجسته او بودند که هر سه در تبریز توطن اختیار نمودند و به تعلیم شاگرد پرداختند . صیرفی از شاگردان یوسف مشهدی و تاج الدین علی شاه و غیاث الدین محمد پسر خواجه رشید الدین فضل اللّه از شاگردان سید حیدر جلی نویس بودند.
سیره حسنه تعلیم و تربیت هنرمندان همچنان در آذربایجان جاری بود و در نتیجه ، هنرمندان و خوشنویسان معروفی چون حاجی محمد بنددوز ، شیخ محمد بندگیر ، عبدالحی ، عبدالرحیم و جعفر تبریزی ، عبد اللّه بواب نگارنده کتیبههای عمارت مظفریه و مسجد جهانشاه تبریز پا به عرصه هنر نهادند.
میرزاسلطان علی آق قویونلو ، نظام الدین و قاضی زاده اردبیلی ، میر نعمت اللّه عبد الوهابی ، علابیگ تبریزی ، خواجه عتیق و قاضی عماد الاسلام اردوبادی و قاضی عبد اللّه خویی و دهها ثلث آرا و نسخ نویس دیگر تا دوران صفویه از آذربایجان برخاستند و شیوه پیشینیان را دنبال کردند . اما عدهای به این کار قناعت نورزیدند و در صدد تفنن و اختراع خط و شیوه دل انگیزتری برآمدند که سرآمد آنان میرعلی تبریزی واضع خط نستعلیق بود .
وی در دروان تیموریان میزیست ، شاگردان زیادی داشت ، شیوه او را دنبال کردند و کار را هر روز پیشتر بردند تا در زمان صفویان ، این شیوه به وسیله میر عماد حسنی قزوینی پا به حد کمال نهاد ، چنانکه از آن زمان تا کنون همان شیوه بدون کم وکاست دنبال می‌شود . در این میان نقش سه هنرمند بزرگ تبریزی در ظهور و بالندگی این شیوه از کتابت خط نقشی ممتاز و تاثیرگذار است:
میر علی تبریزی:
میر علی تبریزی یا میر علی هروی تبریزی (درگذشت ۸۵۰ هجری ) ملقب به قدوه الکتاب (به‌معنی پیشگام خوشنویسان) از خوشنویسان بنام اسلامی و از مفاخر خوشنویسی ایرانی در سده های هشتم و نهم هجری است. میر علی تبریزی بزرگترین خوشنویس عصر امیر تیمور گورکانی و پسرش شاهرخ تیموری است. وی را واضع و مبدع خط زیبای نستعلیق می‌دانند.
از جزئیات زندگی این استاد بزرگ خوشنویسی اطلاعات زیادی در دست نیست بجز آنکه مدتی در تبریز می‌زیسته. هرچند برخی از دست نبشته‌ها و اسناد مربوط به قبل از زمان میرعلی تبریزی به خطی بسیار نزدیک به نستعلیق به دست آمده است ولی میرعلی از لحاظ فنی این خط را به صورت مستقلی عرضه نمود از این رو استادان بعدی، ابداع خط نستعلیق را به او نسبت داده‌اند. میرعلی از ترکیب دو خط «نسخ» و «تعلیق» خط زیبایی پدید آورد که در ابتدا به «نسختعلیق» و سپس موسوم به نستعلیق گردید و همان است که اکنون خط فارسی بدان نوشته می‌شود .در گلستان هنر آمده است که میر علی خط نستعلیق را وضع نمود و به پسر خود تعلیم داد.
سلطانعلی مشهدی ملقب به «سلطان الخطاطین» در منظومه ای گفته است:
نسخ تعلیق اگر خفی وجلی است
واضع الاصل خواجه میرعلی است
تا که بوده است عالم و آدم
هرگز این خط نبوده در عالم
وضع فرمود او به ذهن دقیق
از خط نسخ و زخط تعلیق
نی کلکش از آن شکر ریز است
کاصلش از خاک پاک تبریز است
فرزند برومند استاد تبریزی به نام “عبدالله” ایرادات خط پدر را برطرف کرده و خط نستعلیق را به اوج می رساند و پس از پدر نیز با پرورش شاگردانی که از سرشناس ترین خوشنویسان ایرانند، “عروس خطوط اسلامی” را جاودانه می کند.
جعفر تبریزی:
جعفر بن علی تبریزی ملقب به”جعفر تبریزی یا باسنغری” از نخستین استادان خط نستعلیق در قرن نهم و خطاط اثر مشهور “شاهنامه بایسنقری” است که بعنوان یکی ازنفیس ترین شاهکارهای هنری ایران و جهان در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
از شرح احوال وی این اندازه معلوم است که وی از مردم تبریز بوده و اینکه بعضی وی را هروی دانسته اند ، بواسطه اقامت طولانی وی درشهر هرات بوده است ، جعفر بایسنغری مورد توجه و حمایت و تشویق شاهزاده هنرمندپرور ،بایسنغر میرزا، فرزند شاهرخ تیموری بوده و به همین مناسبت به بایسنغری منتسب و مشتهر و مفتخر شده است ، وی پیش ازپیوستن به دربار بایسنغر میرزا ، هنگامی که در تبریز اقامت داشته( مقارن با امارت جلال الدین میرانشاه بن امیر تیمور ) با دربار میرانشاه ارتباط داشته است.
حافظ حسین کربلایی در روضات الجنان و جنات الجنان که تذکره ای ارزشمند درباب مزارات اکابر تبریز است از وی با نام مولانا فریدالدین جعفرتبریزی یادکرده است .تاریخ ولادت و وفات جعفر تبریزی دقیقا مشخص نیست ، ولی از آثار و خطوط موجود وی چنین برمی آید که وی درخلال سال های ۸۱۶ ـ ۸۵۶ ﻫ .ق یقینا در قید حیات و در این مدت ، چهل سال ، کاتب و خوشنویس مقرر بوده است او را پس از میر علی تبریزی دومین استاد خط نستعلیق دانسته اند که از استاد خود میر عبدالله (فرزند میرعلی تبریزی) پیشتر رفته و بخط میرعلی نزدیک شده و بلکه از او در گذشته است.
اظهر تبریزی:
اظهر تبریزی از خوشنویسان نامدار قرن نهم هجریست ، اظهر چنانکه خود در رقمهایش آورده است و بیشتر تذکره‌نویسان نیز به آن اشاره دارند، زاده تبریز است. اینکه میرعلى هروی در رساله «مداد الخطوط» و مالک دیلمى در مقدمه مرقع امیر حسین بیک او را «هروی» خوانده‌اند، شاید به سبب زیستن دراز مدت او در شهر هرات بوده باشد ،اظهر در خوشنویسى شاگرد و پیرو جعفر تبریزی معروف به “بایسنقری” است . در رقعه‌ای از مرقع بهرام میرزا او جعفر را ” شیخى و قبلتى مولانا کمال المله والدین” مى‌خواند. اظهر را در کتابت قلم نستعلیق، پس از میر على تبریزی (واضع) و جعفر، اظهر را سومین استاد این قلم به شمار آورده‌اند.
مهدی بزازدستفروش