نگاهی به خلاصه تاریخچه تبریز
تاریخچه تبریز پیش از ظهور اسلام ، مملو از ظن و گمان ها و حتی تعارض است. اما بعد از ظهور اسلام این شهر توسعه بسیاری یافته و در گستره وسیع حکومت اسلامی به “قبه الاسلام” مشهور می شود. سپس در شاهراه ابریشم ، شرق را با غرب پیوند داده و رونق اقتصادیش به بنیان بازارها و کاروانسرا هایی می انجامد که عظیم ترین مکان مسقف پهنه گیتی می گردد.
بنیاد شهر تبریز و وجه تسمیه نامش افسانه ای را می ماند. درباره بنا و وجه تسمیه شهر تبریز “حمدالله مستوفی” و “یاقوت حموی” می نویسند:
بنای تبریز از زبیده زن هارون الرشید است. وی که به بیماری تب نوبه مبتلا بوده ، روزی چند در آن حوالی اقامت کرده ، در اثر هوای لطیف و دل انگیز آنجا بیماریش زایل می شود. به همین دلیل فرمود تا شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را “تب ریز” بگذارند.
همانطور که در ابتدا اشاره شد ، پیشینه تبریز همواره در هاله ای از ابهام مستتر بوده است. حتی در اوایل ظهور اسلام نیز در حمله اعراب به آذربایجان ، نامی از تبریز دیده نمی شود. تنها اشاره دقیق و مستند مربوط به زمان سلسله روادیان است که در دوره خلافت متوکل عباسی، تبریز رو به آبادی نهاد و دور شهر را بارو کشیدند. از آن زمان به بعد تبریز با سپری ساختن وقایع تلخ و شیرین مشهور شد.
این شهر در طول تاریخ دوره های طلایی متعددی را سپری ساخته است. دوران پایتختی، دوران ولیعهدنشینی، دوران شکوفایی تجاری، اقتصادی، علمی، هنری و….
زمانی تبریز، در عرصه هنر تحول شگرفی را موجب می گردد که امروز آثار کم نظیر آن دوره، زینت بخش موزه های جهان است. مردان و زنان نامداری از این شهر برخاسته اند. کعبه ملای روم، میعادگاه عرفا، شعرا، اندیشمندان و بزرگان بوده و به همین دلیل تبریز یگانه شهری است که صاحب مقبره الشعرا است. مقبره ای که خاقانی ، همام ، قطران و دیگر بزرگان متقدم و سرانجام شهریار شیرین سخن، در آن مکان آرمیده اند.
تبریز از لحاظ گردشگری بسیار مستعد بوده و از چه از لحاظ اکوتوریسم و چه از لحاظ تنوع آثار باستانی قابل توجه است. گرچه آب و هوای منطقه در فصل های سرد سال گردشگری را در آن مشکل کرده است لیکن در ماه های اردیبهشت تا مهر ماه از آب و هوایی مطبوع برخوردار بوده و مسافرتی خاطره انگیز را نوید می دهد.
شرح تبریز از گذشته ها ی دور تا به امروز هرگز در قاموس سطر ها و نوشته ها نگنجیده است.
بنیاد شهر تبریز و وجه تسمیه نامش افسانه ای را می ماند ، گاهی بوی اغراض می دهد و برخی موارد نیز از ظن ها و گمان ها نشات می گیرد.
زنده یاد “عبدالعلی کارنگ” در کتاب آثار باستانی آذربایجان (آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز) در باب وجه تسمیه تبریز می نویسد:
کلمه تبریز را جغرافی نویسان عرب چون سمعانی و یاقوت حموی به “کسر تاء” و جغرافی نویسان ایرانی وترک چون حمدالله مستوفی و کاتب چلپی به “فتح تاء” و مورخان رومی و روسی چون فاوست ، آسولیک ، ورطان و خانیکف به “فتح تاء” ، قلب “باء” ، به “واو” یعنی به صورت “تورز”Tavrez ، “تورژTaverz” ، “تورشTavres” و “دورژ Davrez” ذکر کرده اند.
زنده یاد کارنگ در ادامه می افزید:
مورخان ارمنی هم اسم تبریز را “تورژ یا دورژ” محرف عبارت “د ، ای ، ورژ” به معنی انتقام گاه دانسته و نوشته اند : بانی تبریز خسرو ارشاکی (۲۳۳-۲۱۷م) حکمران ارمنستان است که آن شهر را به یاد گرفتن انتقام “ارتبانوس” یا “اردوان” آخرین پادشاه پارتی ا ز اردشیر بابکان بنیاد نهاده و نام آن راDa-i-vrez گذاشته است.
مولف آثار باستانی آذربایجان با افسانه شمردن موارد ذکر شده می نویسد :
قدیمی ترین ذکر نام تبریز را در کتیبه سارگن دوم پادشاه آشور خواهیم یافت. شرق شناس فقید ولادیمیر مینورسکی می نویسد : “سارگن دوم در سال ۷۱۴ قبل از میلاد به قصد تصرف ممالک اورارتو سفری به شمال غربی ایران کرد. از ناحیه سلیمانیه کنونی (واقع در کردستان عراق) داخل کردستان مکری شد ، از پارسوا parsua (پسه کنونی) و ساحل جنوبی دریاچه ارومیه گذشت ، از سوی شرقی دریاچه به راه خود ادامه داد و پس از پشت سر گذاشتن “اوشکایا” (اسکوی کنونی) قلعه تارومی یا تاروئی و ترماکیس را گشود. بعید نیست یکی از این دو کلمه نام قدیمی تبریز کنونی باشد.
چنانچه درابتدا اشاره شد پیشینه تبریز همواره در هاله ای از ابهام مستتر بوده است و بنیاد و وجه تسمیه نامش گاهی افسانه ای ، گاهی مغرضانه و گاهی نشات گرفته از ظن و گمان ها می گردد. این که تبریز قبل از اسلام مکانی آباد و یا غیر آباد بوده است هنوز سند محکمه پسندی در میان نیست حتی در اوایل ظهور اسلام نیز در حمله اعراب به آذربایجان نامی از تبریز دیده نمی شود ، تنها اشاره دقیق و مستند مربوط به زمان سلسله روادیان است که در زمان خلافت متوکل عباسی ، رواد ازدی و فرزندانش تبریز رو به آبادی نهاد و دور شهر را بارو کشیدند.
در سال ۶۱۸ هجری قمری لشگر مغول به پشت دروازه های تبریز می رسند ، اما تدابیر شایان تقدیر بزرگان شهر تبریز را از حمله مغولان مصون نگه می دارد و مردم تبریز با بذل مال شهر را از کشتار و ویرانی رها می سازند. البته این اتفاق سه بار تکرار می شود و در هر سه بار مردم متمول تبریز همان تدبیر را به کار می بندند تا این که در سال ۶۳۸ هجری قمری مغول ها به سراسر آذربایجان مسلط می شوند و تبریز را پایتخت خود قرار می دهند که در زمان غازان خان تبریز شکوه ویژه ای می یابد.
غازان خان با ابهت تاریخی اش چشم ها را خیره می سازد ، خواجه رشیدالدین فضل الله وزیر اندیشمند ایلخانیان ربع رشیدی را بنیاد می نهد که در زمان خود عظیم ترین مرکز علمی و فرهنگی به شمار می رود و از آن همه مجد و عظمت اینک ویرانه های از برج های ربع رشیدی در میان محله ای باقی مانده است.
این شهر در طول تاریخ دوره های طلایی متعددی را سپری ساخته است از ان دوره ها می توا به دوران هایی چون پایتختی، ولیعهد نشینی، شکوفایی تجاری ، اقتصادی و هنری اشاره کرد. در این زمان بود که مکتب تبریز در عرصه هنر تحول شگرفی را موجب گردید و امروز آثار کم نظیر آن دوره زینت بخش موزه های جهان است.
مردان و زنان نامداری از این شهر برخاسته اند. کعبه ملای روم ، میعادگاه عرفا، شعرا، اندیشمندان و بزرگان بوده است .به همین خاطر تبریز یگانه شهری است که صاحب مقبره الشعرا است . مقبره ای که خاقانی ها ، همام ها، قطران ها، و دهها عارف و نامدار بزرگ و سرانجام واپسین مقتدر آسمان شعر و ادب شهریار شیرین سخن درآن مکان مقدس آرمیده است.
این شهر اگر چه از بلایای زمینی وآسمانی در امان نمانده است و مدام دچار زلزله ها ، سیل ها ، بیماریهای واگیر و جنگ ها شده ، اما باز همیشه سرافراز به قول آقای یحیی ذکاء ، هر بار از زیر ویرانه ها و خاکسترهای شهر پیشین همچون سمندری زنده تر و سرافرازنه تر قد برافراشته ، زندگی از سرگرفته و هیچگاه زبون پیشامدها و بازی های روزگار نگردیده است.
میر علی تبریزی واضع خط نستعلیق ، پیر سید احمد تبریزی و استاد کمال الدین بهزاد از جمله هنرمندانی بودند که تحولی در عرصه دنیای هنر آن روزگار پدید آوردند. در زمان صفویه این اقتدار هنری در تبریز به اوج خود رسیده اما جنگ صفویان با دولت عثمانی آنچه را که بافته شده بود پنبه ساخت و از آن همه مجد و عظمتش جز کشتزارهایی سوخته و کوشک هایی ویران چیزی بر جای نماند و پایتخت به اصفهان منتقل شد و هر چه استاد و هنرمند و اندیشمند بود به اصفهان کوچید و بناهای عظیم اصفهان که امروز مایه مباهات کشورمان است به دست کوچندگان تبریز و هنرمندان این خطه بنیاد شد و پادشاهان صفوی که پادشاهانی فرهنگ دوست و هنرپرور بودند اصفهان را نگین ایران ساختند و همای سعادت از فراز آذربایجان به ویژه تبریز پرکشید و بر سر اصفهان سایه افکند.
تبریز گذشته از آنچه ذکرش رفت ، در امور بنیادی نیز همواره پیشگام بوده است که شاهد آن بوده ایم و هستیم.
نقش بنیادی تبریز در نهضت تنباکو به استناد مدارک موجود حقانیت مبدا نهضت تنباکو از تبریز را به اثبات می رساند که در پی آن میرزای شیرازی فتوای معروف خود را صادر می کند و شرح واقعه به قلم پژوهشگر ارجمند آقای صمد سرداری نیا تحت عنوان “تبریز در نهضت تنباکو ” به انجام رسیده است.
قیام عظیم مشروطیت و نقش تبریز در اعطای مشروطه به مردم آن زمان امر مبرهنی است که حکایتگر دلیری مردان پولادین اراده ای چون زنده یادان ستارخان ، باقر خان ، ثقه الاسلام ، شیخ محمد خیابانی ، علی مسیو ، حسین خان باغبان وصدها دلیر مرد مجاهد است.
بعد از قیام مشروطه و وقایع مختلف ، تبریز پس از سپری ساختن سالهای بحرانی ۲۰ الی ۲۵ در سال ۱۳۳۲ در نهضت ملی ساختن نفت یکی از ارکان حرکت های آن زمان در سراسر کشور به شمار می رفت و گواه این ادعا ، صفحه های حاکی شور و حال انقلابی مطبوعات تبریز در آن سال هاست و ملاقات های شادروان سید اسماعیل پیمان با آیت اله کاشانی و دکتر مصدق می باشد.
در نهضت ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ نیز بازاریان تبریز با بستن بازار و خطبای تبریز با ایراد سخنرانی های مهم و پخش شب نامه ها و حرکت های اصیل انقلابی دین خود را ادا کردند و سرانجام در ۲۹ بهمن سال ۵۶ با حرکتی توفنده بنیاد شاهنشاهی ۲۵۰۰ ساله را به لرزه درآوردند و عظمت واقعه به قدری غیر منتظره و خارق العاده بود که رژیم شاهی را دچار سردرگمی ساخت و ساواک با تمامی ادعاهای پر طمطراق خود عاجزانه به تقلا برخاست.
با فرار شاه و حضور امام خمینی (ره) در مملکت ، نقش تبریز در کشور رفته رفته پررنگ تر شد و آذربایجان و تبریز همیشه با عناوینی چون فیروزه اسلام ، نگین ایران ، مهد غیرت و دهها نسبت دیگر سمبل وطن پرستی و دلاورمردی بوده است که به ادعایی می توان گفت پیروزی انقلاب اسلامی در جنگ هشت ساله تحمیلی ، مرهون رشادت جوانان این دیار بوده است و بیش از ۴۸۰۰ شهید را به انقلاب تقدیم نموده است که دهها سردار رشید در جمع آنها وجود دارد که هر کدام به عنوان وزنه ثقیل در عرصه دفاع از نظام بوده اند.