تاریخچه برق در تبریز

تاریخچه برق در تبریز

در سال ۱۲۸۱ خورشیدی (۱۳۲۰ قمری) امتیاز تاسیس کارخانه برق در تبریز به نام مرحوم قاسم خان والی صادر شد و آن مرحوم کارخانه برق را در پل شاهی دایر نمود.

در کتاب موانع تاریخ رشد سرمایه داری در ایران آمده است:

“در این زمان (۱۲۸۱ خورشیدی) یک کارخانه برق در رشت دایر شد و یک کارخانه دیگر برق در تبریز با ۱۲۵ قوه اسب به وسیله قاسم خان امیر تومان تاسیس شد.”

در سال ۱۲۸۵ خورشیدی هنگام اغتشاش تبریز کارخانه برق در تبریز منهدم شده و از بین رفت. به روایت دیگری قاسم خان موفق شد در وهله نخست تعداد کمی چراغ در اطراف خیابان مجیدی (مجدالملک) روشن نماید. وی بعد از سالها تلاش چون به تنهائی از عهده این کار بر نمی آمد، از این رو (پس از ۱۲سال) با یک نفر مهندس روسی به نام فون اشمیت قراردادی منعقد کرد تا با مشارکت هم این کار را دنبال کنند. مهندس مذکور مبلغ دویست هزار منات (واحد پول روسی در دوران تزاری) از بانک استقراضی روس وام گرفت و آغاز به کار کرد. پس از جنگ بین الملل اول که مطالبات بانک استقراضی روس به دولت ایران انتقال یافت، مهندس روسی متواری شد و کارخانه برق زیر نظر وزارت دارائی قرار گرفت.

در سال ۱۳۰۰ خورشیدی وزارت دارائی بابت مطالبات خود کارخانه برق در تبریز را تصرف نمود و تا آذر ماه ۱۳۰۶ اداره آن را بر عهده گرفت. وزارت دارائی به این نتیجه رسید که اداره کردن کارخانه برق جز زیان و گرفتاری عاید دیگری ندارد. پس با مرحوم قاسم خان والی وارد مذاکره شد و کار به جائی رسید که مرحوم قاسم خان با مشارکت آقای افلاطون شاهرخ، طلب بانک روسی به مبلغ دو میلیون ریال را تسعیر کرد و در مقابل، سند اقساطی پانزده ساله آن را به وزارت دارائی داده و تا پایان سال ۱۳۱۵ خورشیدی کارخانه را اداره کردند، ولی چون نتوانستند از عهده اداره کردن و مخارج برق شهر برآیند، در سال ۱۳۱۶ شمسی، کلیه اموال و دارائی کارخانه و امتیاز برق را به شرکت سهامی روشنائی تبریز واگذار کردند و این شرکت از همان سال عهده دار اداره برق شهر تبریز شد.

کارخانه برق در هنگام تحویل به شرکت روشنائی تبریز دارای سه دستگاه موتور دیزل فرسوده جمعاً به قدرت ۴۹۰ کیلووات بود. شایان یادآوری است که سندی از دوران قاسم خان والی بر جای مانده که نخستین و قدیمی ترین سندی در ایران به شمار می آید که در آن روش ارائه خدمات برق رسانی به مردم در چارچوب یک دستورالعمل منتشر شده است. این سند به عنوان یک الگوی مناسب و تاریخی در بردارنده نکات مهمی است که دقت نظر تهیه کنندگان و ابعاد ماجرا در آن روزگار را بازتاب می دهد.

شرکت سهامی روشنائی تبریز در گام نخست با تشکیلات گسترده‌ای آغاز به کار کرد. در آغاز کار اسامی هیات مدیره به شرح ذیل بوده است:

سناتور رستم گیو (رئیس هیات مدیره)، کریم دادگر (نائب رئیس)، علی اکبر شیبانی (عضو هیات مدیره)، خان بابامشار (عضو هیات مدیره)، کیخسرو کیامنش (عضو هیات مدیره)، عزیزاله کامکار (مدیرعامل شرکت در تبریز)، حسن مخبر فرهمند (مدیرعامل شرکت در تهران)، عباس نخجوان (بازرس شرکت در تبریز)، ارباب مهربان مهر (بازرس شرکت در تهران)

شرکت سهامی روشنائی تبریز در سال ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ دو دستگاه مولد به قدرت ۵۱۰ اسب بخار و ۹۰۰۰ متر کابل ۳۰۰۰ ولتی خریداری و نصب کرد. در سال ۱۳۲۷ یک دستگاه مولد ۹۰۰ اسب بخار و در سال ۱۳۲۸ یک دستگاه مولد ۱۱۰۰ اسب بخار و ۴۵۸۰ متر کابل ۶۰۰۰ ولتی و هفت دستگاه ترانسفورماتور ۳۱۵ کیلوولت آمپری و سه دستگاه موتور ۱۸۲۰ اسب بخار تهیه و نصب شد.

در این دوران بر پایه نظرخواهی سازمان برنامه، از وزارت کشور و برق تهران درباره برق تبریز آنها نظر دادند که شهرستان تبریز نیاز به پانزده هزار کیلووات برق دارد. بنابراین شرکت روشنائی با نمایندگان شرکتهای فلتن گیوم و زیمنس آلمان وارد مذاکره شد. پس از مطالعات فنی تصمیم گرفته شد که به جای شبکه ۶ کیلوولتی موجود، ولتاژ ۱۱۰۰۰ ولت برای شبکه توزیع برق تبریز انتخاب شود و کابل های این شبکه به طور حلقوی باز بهره برداری گردد. بدین منظور شرکت روشنائی ۴۶۰۰۰ متر کابل فشار متوسط و ۲۴ دستگاه ترانسفورماتور ۱۱۰۰۰ ولتی خریداری و نصب کرد ولی از توسعه نیروگاهی خبری نشد تا اینکه در سال ۱۳۴۰ قدرت نامی مولدهای برق تبریز به ۹۰۲۰ اسب بخار رسید و اوج بار مصرفی از طریق ۳۵ دستگاه ترانسفورماتور توزیع، به ۵۰۰۰ کیلووات بالغ شد. در همین سال، فروش ماهانه شرکت ۹۸۵۰۰۰ کیلووات ساعت و تعداد مشترکین ۱۴۰۱۰ نفر بود و شرکت ۸۲ نفر خدمه داشت که سه نفر آنها خارجی بودند.

در سال ۱۳۴۱ مولد دیگری به قدرت ۱۹۲۰ اسب بخار نصب گردید. در این زمان کارخانه های کبریت ممتاز، توکلی، کارخانه های خسروی، لاله و بهار نیز در تامین قسمتی از برق مصرفی شهر شرکت داشتند. نیروی برق تبریز تا سال ۱۳۳۱به تنهائی توسط شرکت روشنائی تبریز تامین می گردید. ولی بعدها به علت افزایش مصرف برق ، چون شرکت مذبور نتوانست قدرت تولیدی خود را افزایش دهد، شهرداری طبق قرارداد منعقده به شخصیت های حقوقی دیگر اجازه داد که نیروی برق مورد نیاز مردم را در محله های بدون برق تامین نمایند. از آن پس بود که نیروی مورد نیاز شهر تبریز توسط شش موسسه یاد شده تامین می گردید که دولتی نبودند. در آن دوران شهرداری دارای هیچگونه تاسیسات نیروگاهی و شبکه‌ای در شهر تبریز نبود. سرانجام آن که در مرداد ماه سال ۱۳۴۵، شرکت برق منطقه‌ای آذربایجان تاسیس شده و شرکت روشنائی تبریز را تحویل گرفت. در این زمان تعداد کارکنان شرکت به ۹۰ نفر می رسید.

امروزه تامین برق تبریز با شرکت برق منطقه‌ای آذربایجان است که از نـظر موقعیت تقسیمات برقی در شمالغرب ایران و از شمال به کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان، ازغرب به کشورهای ترکیه و عراق، از شرق به برق گیلان، از جنوب غربی به برق غرب، از جنوب شرقی به برق زنجان محدود می شود و از نظر تقسیمات کشوری، مسئولیت برق رسانی به سه استان آذربایجان شرقی، اردبیل و آذربایجان غربی را به عهده دارد.

این شرکت به عنوان یکی از شرکتهای تابعه شرکت مادر تخصصی توانیر، ماموریت تامین، تولید، انتقال و فروش نیروی برق مطمئن در حوزه عمل خود را به عهده دارد.