بنای استوار و با صلابت ارک علیشاه تبریز

ارک تبریز در قرن هشتم هجری توسط  تاج الدین علیشاه وزیر الجایتو بنا شده است و یکی از زیباترین ارک های ایران به شمار می‌رود اما بر اثر زلزله و گذر زمان تا قسمتی خراب شده است.

ارک تبریز یا ارک علیشاه در مرکز شهر کهن تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای اطراف آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می گیرد.

قسمت جنوبی آن دارای طاقی بزرگ بوده که فرو ریخته است. عرض این بنا سی متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است . عرض دیوارها ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق هایی به هم اتصال یافته است.

این بنا در دوران قاجاریه مبدل انبار غلات و مخزن مهمات گردیده و حصاری دور آن کشیده شده ونام ارک یافته است. در دوران مشروطیت به دست مشروطه خواهان افتاد و در نتیجه باعث تقویت موضع آنان شده است. در سال های قبل از انقلاب تبدیل به باغ ملی یا گردشگاه عمومی شده بود وهم اکنون از محوطه این اثر باستانی به عنوان مصلی استفاده می شود.

ارک علیشاه و محوطه باستانی آن در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ هجری خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است و نقشه خریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در جلسه ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی «اداره کل حفاظت آثار تاریخی» مشخص و مورد تایید اعضا (آقایان: فروغی، نباتی، حاکمی، خرم آبادی، سرفراز، سعیدی و خانم بهاری) قرار گرفته است.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مجسد برجای مانده‌است که خود موید شکوه روزگار آبادانی آن است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل دهنده ایوان طاقپوش و حمال طاقی استوانه‌ای عظیمی بود است که فضای به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علیشاه به شمار میرفته‌است. بقایای موجود بنا، حکایت از یک ایوان به عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ها و فونداسیونی عمیق و حجیم متناسب سازه‌های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر (البته با دقت در تناسب سازه‌های اثر ۳۶ متر صحیح به نظر میرسد) بوده است.

حمد الله موستوفی در کتاب نزهت القلوب که در ۷۴۰ هجری نگاشته‌است چنین می گوید:

“وزیر خواجه تاج الدین علیشاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحن اش دویست گز در دویست گز و در صفحه‌ای بزرگ، از ایوان کسری به مداین بزرگتر، اما چون در عمارت اش تعجیل کردند، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده ‌اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد.”

شاردن در سیاحتنامه خود می نویسد:

“تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است. … مسجد علیشاه تقریبا بالتمام مخروبه و منهدم شده است. قسمتهای سفلی که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کرده‌اند. هنگام ورود از ایروان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می شود، همین مناه است. چهار صد سال می شود که این مسجد را خواجه علیشاه بنا کرده است. مشارالیه صد اعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز و در همانجا به خاک سپرده شده بود است. هنوز هم مقبره وی (غازان خان) در یک منار (برج) مخروبه عظیمی که به نام او، منار «غازان خان» (شنب غازان) نامیده مشود مشهود است.”

شفیع جوادی در کتاب «تبریز و پیرامون» چنین نوشته ‌است:

“در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و به همین سبب نیز نام «ارک» به آن دادند. از ارک علیشاه اکنون ویرانه‌ای بیش نمانده ‌است. بلندی ساختمان فعلی ۲۵-۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که می توان به بالای بنا رفت. در زمان رضا شاه، قسمتی از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند. اخیرا نیز در برنامه‌های شهرسازی نیز منظور شده و قرار است اطراف آن را به صورت میدان و خیابان وسعت بدهند به طوری که بنای باقیمانده که سمبل تبریز است، در وسط میدان قرار گیرد.”

در مقاله‌ای مفصل از «مجله هنر و مردم» از نویسنده‌ای بی نام چنین آمده است:

“وقتی که به کنار خیابان ارک رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمد الله موستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده‌اند وسط باغچه بزرگی جلو دیوار عظیم ارک به چشم می‌خورد. زلال و روان و در دوسمتش درخت و چمن. به سمت چپ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود: تئاتر آذربایجان.

این قسمت را در زمان رضا شاه ساخته‌اند. روبروی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله‌هایی بیش از ۲۰ سانتیمتر که بالا رفتن را دشوار می کرد و نفس را می راند. پله یک بار پیچ می خورد و بعد با همان فاصله می رسد به بالای دیوار. بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ (دقیقا ۱۰٬۴۰ متر) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود اما من که اثری از این دو ندیدم. دور سه دیوار را گشتم با جاهای قرار دادن تنفگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهرا از زمان عباس میرزا که مسجد علیشاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد. به شکلی که هیچکس ممکن نست از ۶۹ پله بنا بالا برود و در و دیوارها را بگردد و بگوید که اینجا مسجد بود است و نه یک قلعه مستحکم نظامی …

دور دیوارها -از بالا- حفره‌های بزرگی دیدم که به دهنه چاه مانندی و کبوتران جاهی را دیدم که در عمق این حفره‌ها آمد و شد می کردند. بعد به تحقیق دریافتم که این حفره‌ها آغاز راههای زیرزمینی و دالان‌های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمانهای مختلف بویژه در دوره قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و در دوره مغول و زمان‌های پس از آن به عنوان راههای مخفی برای فرار و رسیدن سریع از اینجا به جاهای دیگر به کار می‌آمده‌اند.”

احمد کسروی در تاریخ مشروطه می گوید:

“غزوخان (به لحجه کردی همان عزت الله خان است) از وضع آشفته دوران محمد علی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ور شده بود. آزادیخواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پست صحن دوم به دهنه‌ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارک علیشاه می رسد.”

در کتاب «تبریز و پیرامون» نوشته شفیع جوادی از قول مدیر کل وقت فرهنگ آذربایجان آقای بیت الله جمالی چنین آمده است:

“قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطه مسجد استاد و شاگر سابق بنا شده است، چند سال پیش فرود می نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می‌شود اما بن آن که کاوش کنند آن را پر کردند. احتما می‌رود که تونل قسمتی از این را زیر زمینی بود است به طوری که بیت الله جمالی تعریف می‌کرد، این راه به قدری بزرگ بود که می شد با درشکه از آن عبور کرد.

پشت دیوار بلند ارک تبریز در هر سه سمت ویرانه است با تکه باغی و خانه‌ای و مدرسه‌ای، دهانه محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتی از تپه اطراف ارک را به صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بود است … به طوری که مشهود است در زیر ابن بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارک به شنب غازان و رشته دیگر به باغمیشه فعلی محل سابق ربع رشیدی و رشته‌ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه آجی چای به حوالی فرودگاه می رسد.”

مطالب زیر از گفته‌های آقای دکتر علی اکبر سرفراز باستان شناس و استاده دانشگاه که در تابستان ۱۳۵۰ و ۵۲ به ترتیب به مدت ۲ و ۱ماه درباره این بنا تحقیق کرده‌اند آورده شده است ( نقل از کتاب ارک علیشاه تبریز، اثری ماندگار):

بنای ارک بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می شود. بخش جدید توسط تاج الدین علیشاه به بخش قدیمی افزوده شده‌است. بخش قدیمی که در سال ۱۳۶۰ تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی است ساخته شده‌است.

محوطه داخل خط و نقطه که در نقشه نموده شده‌است، عرصه باستانی بنای تاریخی ارک علیشاه معین می‌شود که از هرگونه اقدام ساختمانی در آن باید خودداری گردد. در سایر قسمت‌های خارج از خط و نقطه و محدود به جهار خیابان پهلوی، شاه، جم و ارک احداث ساختمان حداکثر دوطبقه به ارتفاع ۷ تا ۸ متر با بررسی و موافقت قبلی اداره کل آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران مجاز می باشد. در خارج از این محوطه در مقابل خیابان‌های پهلوی و شاه، احداث ساختمانهای چهار طبقه تا حداکثر ۱۳ تا ۱۴ متر از سطح خیابان با نمایی هماهنگ با معماری محل مجاز است. در مقابل خیابانهای جم و ارک احداث ساختمانهای سه طبقه حداکثر تا ارتفاع ۱۰ تا ۱۱ متر از سطح خیابانها هماهنگ با معماری محل بلامانع خواهد بود.

ساخت ارک علیشاه تبریز، در زمان تاج الدین علی شاه جیلانی، وزیر سلطان ابوسعید ایلخانی، به سال ۷۱۶ آغاز شده است. اما به دلیل مرگ ناگهانی بانی آن، ساخت بنا برای مدتی ناتمام مانده و سرانجام بازماندگان وی در سال ۷۲۴ ساختمان ارک را به پایان برده اند. مسجد علیشاه در زمان آبادانی خود، مزین به کاشی، ستون های مرمر و کتیبه گچ بری بوده است. ایوان این مسجد را طاق بلندی می پوشانده که به علت تعجیل در ساخت بنا، طاق شکسته و فرو ریخته است. بنا مورد بحث در زمان قاجاریه و در کشاکش درگیری های انقلاب مشروطه در تبریز، یکی از انبارهای مهمات و مخزن غلات قشون بوده است. به این ترتیب حصاری به دور آن کشیده شده و ارک نام گرفته است.