کتاب بازار تبریز در دوره قاجار
اصغر نجفی و اشرف گلچین
شهر اولین‌ها، شهر بدون گدا، شهر زیرگذرها و روگذرها، امن‌ترین و سالم‌ترین شهر ایران، مهد سرمایه‌گذاری ایران و شهر شکلاتی ایران القابی است که برای تبریز برشمرده‌اند. شهری که غیورمردان بسیاری را در دامان خود پرورید، شهری که نام آن با مشروطه گره خورد و در تاریخ ثبت شده است.
در کنار تمام جنبه‌هایی که تبریز را پرآوزاره می‌کند، جایگاه آن بهعنوان یک مرکز مهم بازرگانی در طول تاریخ انکارناشدنی است. سفرنامه‌های سیاحان و آثار مورخان نیز بر این امر تاکید دارند که تبریز یکی از مهمترین مراکز بین‌المللی بازرگانی و بیشتر ساکنان آن تجارت‌پیشه بوده‌اند. به‌دست آوردن چنین جایگاهی با توجه به قرار گرفتن این شهر بر سر راه جاده ابریشم به روسیه دور از انتظار نیست. در این میان، بازار تبریز، قلب تپنده این مرکز تجاری به‌شمار می‌رود. بازاری که اسناد تاریخی از قرن چهارم هجری شروع به سخن گفتن از آن کرده‌اند.
بازار تبریز همواره یکی از نشانه‌های وسعت، اهمیت و بزرگی این شهر بوده است. این بازار در هر دوره تاریخی تغییراتی را به خود دیده و تاثیر مهمی بر حوادث آن عصر داشته است. روزگار قاجار یکی از مهمترین این ادوار است. همین اهمیت موجب شده تا کتابی با عنوان «بازار تبریز در دوره قاجار» به رشته تحریر درآید.
این کتاب ضمن بررسی وضعیت بازار و اجزای آن در دوره قاجار، به موضوعاتی چون چگونگی داد و ستد در آن، گروه‌بندی‌های اجتماعی بازار، اصناف و مشاغل موجود در آن، نقش بازاریان در حرکت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می‌پردازد.
کتاب حاضر در هشت فصل تنظیم شده است:
فصل اول- تبریز و تاریخ مختصر آن
فصل دوم- پیشینه بازار در ایران و تبریز تا روی کار آمدن قاجار
فصل سوم- وضعیت بازار تبریز در دوره قاجار از نظر کالبدی، اقتصادی و تجاری
فصل چهارم- بازار و بازاریان تبریز و حرکت‌های سیاسی – اجتماعی عصر قاجار
فصل پنجم- فضاهای مذهبی، فرهنگی و خدماتی بازار تبریز در دوره قاجار
فصل ششم- وضعیت اجتماعی بازار تبریز در دوره قاجار
فصل هفتم- معرفی برخی از اجزاء مهم و تاریخی کالبد بازار تبریز
فصل هشتم- نگاهی گذرا به موضوع نظارت و امنیت در بازار تبریز
نخستین فصل کتاب، موقعیت جغرافیایی و تاریخی تبریز از زمانی که در منابع تاریخی به آن اشاره شده تا روی کار آمدن قاجار، به صورت مختصر بیان شده است. اما از تبریز در دوره قاجار به دلیل ارتباط بیشتر، اطلاعات بیشتری از این دوره شامل وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این شهر ارائه می‌شود. در بخش دیگری از این فصل نقشه‌های تاریخی تبریز همچون نقشه نقشه دارالسلطنه تبریز مورد بررسی قرار می‌گیرند.
در فصل دوم اشاره مختصری به آثار برجای مانده از دوره قبل از اسلام در ایران شده که نشان‌دهنده تشکیلات اقتصادی و صنفی است و در دوره اسلامی، چگونگی پیدایش بازار با معماری خاص آن در دوره‌های مختلف با استناد به گزارش‌های مورخان و سیاحان و با تاکید بر بازار تبریز بیان شده است.
مولف در فصل بعدی نیز با استناد به گزارش‌های مورخان و سفرنامه‌نویسان، وضعیت کالبدی بازار تبریز و تغییرات احتمالی و احداث‌های جدید آن را بیان می‌کند. این تغییر و تحولات به دلیل عوامل و حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله روی داده است. همچنین در این فصل، توصیف سیاحان و جهانگردان از وضعیت تجاری و اقتصادی بازر تبریز و عوامل موثر بر اقتصاد شهر و بازار در قرن نوزدهم میلادی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
چگونگی پیدایش حرکت‌هایی چون مقابله با روس‌ها، نهضت تنباکو، نهضت مشروطیت، استبداد صغیر و تبیین نقش بازاریان تبریز در این جریانات موضوع فصل چهارم کتاب است. در قسمتی از این فصل تعدادی از چهره‌های شاخص تبریز که با بازار و بازاریان آن مرتبط بوده و در به ثمر رساندن حرکت‌های سیاسی – اجتماعی نقش مهمی ایفا کردند، معرفی می‌شوند.
در فصل بعدی مساجد و مدارس بازار معرفی شده و با استناد و تکیه به مدارک موجود از جمله وقف‌نامه‌ها، بانیان بناها، تغییرات به عمل آمده در آن و نقش و اهمیت آنها در دوره قاجار توضیح داده شده و فضاهای خدماتی موجود در بازار و محدوده آن چون زورخانه‌ها، حمام‌ها، قهوه خانه‌ها و انجمن‌های خیریه معرفی می‌شوند.
درباره مساجد بازار و ارتباط این دو مرکز با یکدیگر در صفحه ۱۳۳ کتاب می‌خوانیم: «بازار و مسجد به‌صورت توامان جدایی‌ناپذیر، قرن‌های متمادی عرصه اصلی حیات جامعه شهرنشین در ایران و اکثر کشورهای اسلامی بوده‌اند. مساجد به‌طور اعم و مساجد بازار به‌طور اخص، از دیرباز مهمترین مراکز مذهبی، اجتماعی و سیاسی شهر بوده و علاوه بر نقش تعیین کننده و آگاهی دهنده مسائل عقیدتی و سیاسی مسائل آموزشی را نیز برعهده داشتند. به هنگام بحران‌های اجتماعی، به ویژه در اوقات مقابله با عوامل خارجی یا دستگاه حکومتی از مساجد بهعنوان سنگر اجتماعی مردم برای تجمع استفاده می‌شده است.»
کتاب در فصل بعدی خود به اصناف، تجار، پیشه‌وران، وضعیت آنها در دوره صفویه و قاجار به‌ویژه در تبریز مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و هرکدام از پیشه‌وران و مشاغل موجود در بازار تبریز به صورت مستقل معرفی و توضیحاتی درباره آنها ارائه می‌شود.
در فصل هفتم، راسته‌های اصلی و فرعی بازار، بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، دالان‌ها، سراها و دیگر اجزای کالبدی که مجموع تعداد هرکدام از آنها به ۱۹ راسته اصلی و فرعی، ۱۱ تیمچه، چهار دالان، ۱۰ سرا و یک میدان می‌رسد، معرفی می‌شوند و شرح مختصری درباره موقعیت و بانیان آن، وجه تسمیه و کارکرد آنها آورده شده است.
فصل پایانی کتاب، ابتدا پیشینه مساله نظارت و امنیت در بازار تبریز در دوره صفویه را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد و سپس همین مساله را در دوره قاجار به تفصیل بررسی می‌کند.
چاپ نخست کتاب «بازار تبریز در دوره قاجار» تالیف مشترک اصغر نجفی و اشرف گلچین در ۳۰۰ صفحه با شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای ۱۳ هزار تومان از سوی انتشارات آلتین روانه بازار کتاب شده است.
این کتاب در کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی با شماره ۵۲۳۹۸۳ به ثبت رسیده است.